بررسی تطبیقی جایگاه استراتژیک دریای مازندران در معادلات جنگ جهانی دوم و ائتلاف ایران و روسیه پس از انقلاب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

2 دانشیار بخش تاریخ، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران، استاد راهنما و نویسنده مسئول،

چکیده

مقاله‌ حاضر به بررسی جایگاه استراتژیک دریای مازندران و تاثیر آن بر روابط بین ایران و روسیه از خلال دو دوره‌ی تاریخی مهم می‌پردازد: 1) جنگ جهانی دوم تا پیروزی انقلاب اسلامی؛ 2) از انقلاب اسلامی تا به امروز. سئوال اصلی مقاله بدین قرار است: جایگاه دریای مازندران و به ویژه موقعیت استراتژیک و ژئوپلیتیک آن چرا و چگونه در شکل‌گیری روابط بین ایران و روسیه سهم عمده‌ای ایفا کرده است؟ فرضیه‌ای که بر این مبنا می‌توان مطرح کرد: علاوه بر اشتراک منافع عینی در حوزه‌ پیرامونیِ دریای مازندران مانند منابع نفت و گاز و حفظ امنیت و استحکام روابط با سه کشور دیگر حوزه‌ خزر، مولفه‌های ایدئولوژیک و از جمله به چالش کشیدن قدرت و هژمونی آمریکا در شکل‌گیری روابط مزبور پس از انقلاب اسلامی ایران، اهمیت خاصی می‌یابد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که همیشه یک تعریف متصلب از حوزه‌ پیرامونیِ دریای مازندران و شکل‌گیری منافع بر اساس همان تعریف وجود نداشته است؛ بالعکس، روابط پر فراز و نشیب ایران و روسیه، به ویژه در حوزه‌ خزر، بر مبنای درک همجواری استراتژیک از یک سو و بازتعریف منافع مزبور از سوی دیگر همراه بوده است. روش تحقیقی در این مقاله، جمع‌آوری منابع و اسناد به شیوه‌ کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل داده‌هاست.

کلیدواژه‌ها


منابع فارسی:
آبراهامیان، یرواند (1399)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه: محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
احمدی پور، زهرا و همکاران (1384)، «پهنه آبی شمال ایران، خزر یا کاسپین»، فصلنامه ژئوپلتیک، سال اول، شماره اول.
اصولی، قاسم و رؤیا رسولی (1392)، «روابط ایران و روسیه: فرصتها و چالشها و سازوکارهای بسط روابط»، فصلنامه سیاست خارجی، سال 27، شمارۀ 1.
الهی، همایون (1369)، اهمیت استراتژیک ایران در جنگ‌ جهانی ‌دوم، تهران: نشر دانشگاهی.
حاجیلو، محمدحسن (1396)، «شکنندگی همکاری در فضای هژمونیک و نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، رهیافت انقلاب اسلامی، سال یازدهم، شماره 38، بهار 1396، صص 88ـ69.
حافظ‌نیا، محمدرضا، سپنتا مجتهدزاده و پیردشتی، حسن (1398)، «تبیین نقش عوامل ژئوپلیتیکی بر استقرار رژیم حقوقی دریای خزر»، نشریه ژئوپلیتیک، بهار 1398، شماره 53، صص 22ـ1.
زیباکلام، صادق، حبیب رضازاده و هادی آخوندی (1391)، «روسیه و ناکامی ایران در دستیابی به هدفهایش در منطقه قفقاز و دریای خزر»، نشریه مطالعات اوراسیای مرکزی، پائیز و زمستان 1391، دوره پنجم، شماره 2، صص 74ـ57.
سودمند، علیرضا (1399)، «بررسی جانشینی دولت‌ها در معاهدات با تاکید بر رژیم حقوقی دریای خزر»، نشریه پژوهش ملل، مهر 1399، شماره 57، صص 75ـ55.
صادقی، سید شمس‏الدین، مرادی، سمیرا (1396)، «تحلیل ائتلاف ایران و روسیه در پرتو بحران سوریه»، مطالعات اوراسیای مرکزی، 10(1).
گیزاتوف، ویاچسلاو (1374)، «رژیم حقوقی دریای خزر»، ترجمه: بدرالزمان شهبازی، نشریه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، دوره دوم، تابستان 1374، شماره 10، صص 140ـ131.
متقی، ابراهیم، زهره پوستین‏چی، سعید مجردی و امیر حیات مقدم (1393)، «عملگرایی راهبردی در روابط جمهوری اسلامی ایران و روسیه»، راهبرد دفاعی، سال 12، شمارۀ 46.
(2017) متن کامل قرارداد (معاهده) 1940 ایران و شوروی (موجود در سایت موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر (IIKSS)).
یوسفی، اعظم (1398)، «بررسی اهمیت ژئوپلیتیکی کشورهای حوزه‌ی دریای خزر»، نشریه جغرافیا، پائیز 1398، شماره 62، صص 217ـ206.
منابع انگلیسی:
Alkuwaiti, M. A. S. A. et al (2019), “The Strategic  Importance of the Caspian Sea”, Al-Farabi Kazakh National University, Kazakhstan, Almaty: https://doi.org/10.26577/JOS-2019-3-o14
Asseburg, Muriel and Wimmen, Heiko (2013), “The civil war in Syria and the importance of international politics”, In: Marc v. Boemcken et al. (eds.), Peace Report 2013, LIT-Verlag, pp. 70-83.
Belopolsky, Helen (2009), Russia and the Challengers: Russian Alignment with China, Iran, and Iraq in the Unipolar Era, Palgrave Macmillan.
Belobrov, Y. Y. and others (2014), “Modern Russian–Iranian Relations: Challenges and Opportunities”, Russian International Affairs Council (RIAC), pp. 21-27 (http://russiancouncil.ru/common/upload/WP14Russia-Iran-En.pdf)
Carr, Edward Hallett (1979), German–Soviet Relations between the Two World Wars, 1919–1939, New York, NY: Arno Press.
Freedman, Robert O. (2006), “Russia, Iran and The Nuclear Question: The Putin Record”, The Strategic Studies Institute (SSI) (http://StrategicStudiesInstitute.army.mil.) (Accessed on: 25 Nov. 2017).
Hibbs, Mark. (2013), “An Iran Deal Buy-In for Russia? Carnegie Endowment for International Peace”, (http://Carnegieendowment.org.) (Accessed on: 17 May 2014).
Furtig, Henner (2013), “Iran and the Arab Spring: Between Exceptations and Desillusion”, GIGA Working Papers, No. 241, German Institute of Global and Area Studies (GIGA), Hamburg.
Kakachia, Kornely K. (2011), “Challenges to the South Caucasus Regional Security Aftermath of Russian–Georgian Conflict: Hegemonic Stability or New Partnership?”, Journal of Eurasian Studies 2.
Kaliyeva, Dinara (2004), “The Geopolitic Situation in the Caspian Region”, UNISCI Discussion Papers, núm. 4, enero, 2004, pp. 1-10.
Kelkitli, Fatma Asli (2019), “Russia's Caspian Policy: Efforts to Hold Ground in a Contested Region”, Akademik Bakis, 12 (24), pp. 67-89.
Kozhanov, Nokolay (2015), “Understanding the Revitalization of Russian-Iranian Relations”, available at: http://carnegieendowment.org/files
Mehdiyoun, Kamyar (2000), “Ownership of Oil and Gas Resources in the Caspian Sea”, The American Journal of International Law, Vol. 94, No. 1, Januray 2004, pp. 179-189.
Mohsenine, Mehrdad (2001), “The envolving security role of Iran in the Caspian region”, in: Chufrin, Gennady (ed.), The Security of the Caspian Sea, Oxford: Oxford University Press, pp. 166-178.
Rich, Norman (1973), Hitler's War Aims: Ideology, the Nazi State and the Course of Expansion, W.W. Norton.
Shokri, Omid (2013), “Iran – Russia Relations under Ahmadinejad Era”, International Affairs and Global Strategy (Online).
Omelicheva, Mariya Y. (2012), “Russia’s Foreign Policy Toward Iran: A Critical Geopolitics Perspective”, Journal of Balkan and Near Eastern Studies, pp. 1-24, Available at: http://kuscholarworks.ku.edu/dspace/ (Accessed on: 2/4/2014)
Trenin, Dmitri and Alexey Malashenko (2012), “Iran, A View from Moscow”, available at: http://carnegieedowment.org/files
Walz, Kenneth (1979), Theory of International Politics, New York: McGraw Hill.
Weitz, Richard (2001), “Tehran and Moscow: Alignment and Divergence in the Capian”, Middle Est Institute, available at: https://www.mei.edu/publications/tehran-and-moscow-alignment-and-divergence-caspian
Zeinolabedin, Y., M. S. Yahyapour and Z. Shirzad (2009), “Geopolitics and Environmental Issues in the Caspian Sea”, CJES, Vol. 7, N. 2, pp. 113-121.