رابطۀ روحانیت با حکومت در عصر پهلوی: از گفتمان سنت‌گرا و محافظه‌کار تا گفتمان اسلام سیاسیِ انقلابی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم سیاسی- مسائل ایران، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران

2 گروه علوم سیاسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران (نویسنده مسئول)

3 گروه علوم سیاسی،دانشکده،واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران

4 گروه علوم سیاسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

مقاله حاضر به موضوع برآمدن و هژمونیک شدن گفتمان اسلام سیاسی در رقابت با گفتمان­های رقیب خود یعنی مشروطه، گفتمان مذهبی سنتی و پهلویسم پرداخته است. به همین منظور از منظری تاریخی – تحلیلی به زمینه­ها، محتوا و علل هژمونیک شدن گفتمان اسلام سیاسی طی سال‌های  پس از مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته است. از رهگذر این بررسی همچنین تلاش شده است تا روایتی از رابطۀ روحانیت شیعه و حکومت در عصر پهلوی پرداخته و تحولات درون گفتمانی روحانیت شیعی را نیز بررسی نماییم. مقاله حاضر با کاربست روش تحلیل گفتمانی، روند هژمونیک شدن اسلام سیاسی را مورد مداقه قرار داده است. بر پایه­ این بررسی تاریخی – گفتمانی اسلام سیاسی با بهره­گیری از زمینه­های تاریخی تضاد بین دولت و ملت، نارسایی گفتمان­های رقیب و رادیکال شدن و در نتیجه بی­قرار شدن گفتمان حاکم از یک سو و با بهره­گیری از رهبری کاریزماتیک امام خمینی و خلق فضای استعاری چترگونه­ی انقلاب که همه خرده­گفتمانها و جریانات سیاسی آمال خود را در آن عینی شده می­یافتند؛ موفق به هژمونیک شدن و استقرار نظام سیاسی ج. ا. ایران براساس ایده­ها و آموزه­های شیعی گردید.

کلیدواژه‌ها


افشار، ایرج (1359). اوراق تازه یاب مشروطیت و نقش تقی­زاده، تهران: سازمان انتشارات جاویدان
آبادیان،حسین (1383). بحران مشروطیت در ایران، تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
آبراهامیان، یرواند(1389). ایران بین دو انقلاب. ترجمه ابراهیم فتاحی و یحیی گل محمدی، تهران : نشر نی
بابایی، رسول (١٣٨٧)، شالوده شکنی گفتمان سنتی، تهران: مرکز انتشارات راوی‌
بازرگان، مهدی (1377)، آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء، تهران‌: موسسه‌ فرهنگی رسا
بروجردی، مهرزاد (1382). روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمه جمشید شیرازی، تهران: نشر فرزان روز
بهار، محمدتقی (ملک الشعرا) (1371)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران: امیرکبیر
بیگدلو، رضا (1380). باستان گرایی در تاریخ معاصر ایران، تهران: نشر مرکز
تیموری، ابراهیم (1363)، تحریم تنباکو، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی
جعفریان،رسول(١٣٨٦)، جریانها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران: از روی‌ کار‌ آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ‌‌قم: نشر مورخ
حائری، عبدالرحیم (1400). نخستین رویارویی های اندیشه گران ایران، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر
حسینی زاده، سیدمحمدعلی (1386‌)، اسلام‌ سیاسی‌ در‌ ایران‌، چ1، قم: انتشارات دانشگاه‌ مفید‌
خرمشاد، محمدباقر (1377). «فوکو و انقلاب اسلامی ایران، معنویت گرایی در سیاست»، متین، سال اول، شماره 1،
خمینی، روح‌الله (1378)، صحیفه امام (22 جلدی)، تهران : انتشارات موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
خمینی، روح‌الله (1378)، کشف الاسرار، تهران: انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
خمینی، روح‌اله‌ (1373)، صحیفه نور، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی
خمینی، سید روح الله (١٣78)، ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، تهران: انتشارات امیر کبیر
درخشه، جلال‌ (١٣٨٥)، «بازسازی اندیشۀ دینی و تأثیر آن بر گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر (با تأکید بر دیدگاه شهید‌ مطهری ‌(ره)»، دو فصلنامۀ دانش سیاسی، ش 3، بهار و تابستان
دلگشایی،بهروز(١٣٨٩)، «مقایسه تطبیقی-تاریخی فرآیند مدرنیزاسیون در ایران و ترکیه‌ طی‌ دوران‌ حکومت رضاشاه و آتاتورک»، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد جامعه شناسی، دانشکده‌ علوم‌ اجتماعی دانشگاه تهران
دوانی، علی (1377) نهضت روحانیون ایران، ج4،ج3، تهران: مرکز‌ اسناد
رازی، شیخ محمد (1332)‌، آثار‌ الحجة، قم: مؤسسه مطبوعاتی دار الکتاب
روحانی، حمید (1374)، نهضت امام خمینی، ج ٢، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی
روح­بخش،رحیم(١٣٨٤)،«روحانیون دهه سی»، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، سال چهارم، ش ٣٨
رهنما،علی(1389).علی شریعتی: مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد، ترجمه کیومرث قرقلو، تهران: گام نو.
سلطانی،محمدعلی (1384). قدرت، گفتمان و زبان، چاپ اول، تهران: نشر نی
سمیعی،محمد(1398).نبرد قدرت در ایران: چرا و چگونه روحانیت برنده شد؟،چاپ اول، تهران: نشر نی
شجیعی، زهرا (1372)‌، نخبگان‌ سیاسی ایران از مشروطیت تا انقلاب اسلامی، تهران: سخن
صفایی، ابراهیم (1356). رهبران مشروطه، تهران: فرهنگ و هنر
طباطبایی، جواد (1380) دیباچه ای بر نظریه انحطاط ایران، تهران: نگاه معاصر
عظیمی، فخرالدین (1372). بحران دموکراسی در ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری، تهران : البرز
فوکو، میشل (1379). ایران روح یک جهان بی روح، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی
فیرحی‌، داوود‌ (1391)‌، فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران: نشر نی
فیرحی، داوود (1394)، در آستانه تجدد، تهران: نشر نی
فیلیپس، لوئیز؛ یورگنسن، ماریان (1400). روش و نظریه تحلیل گفتمان. ترجمه هادی جلیلی، چاپ سوم، تهران: نشر نی
کدیور، محسن (1376)، نظریه‌های دولت در فقه شیعه‌، تهران‌: نشر‌ نی
الگار، حامد (1396). دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجار، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: نشر توس
ماکیاولی، نیکولو (1377) گفتارها، ترجمه لطفی، تهران: خوارزمی
مالکوم، سرجان (1383). تاریخ ایران، ترجمه اسماعیل‌بن‌محمدعلی حیرت، تهران: سنایی
محمدی،نعیما وحاضری،علی­محمد(1395)، «تحلیل فرم و محتوای اندیشه روحانیون معاصر درخصوص نسبت دین و سیاست، با تاکید بر نظریه زیمل»، پژوهشنامه علوم سیاسی، ش44، پاییز: 152-125
مرکز‌ بررسی اسناد تاریخی(١٣٨٥)، آیت­الله گلپایگانی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز‌ بررسی‌ اسناد تاریخی
مصباح­یزدی، محمدتقی(1378)، نظریه‌های سیاسی نظریه سیاسی کلام، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
میلز، سارا (1392). گفتمان. ترجمه فتاح محمدی، زنجان : نشر هزاره سوم
نجاتی­حسینی، سیدمحمود (١٣٨٢)، «واکاوی هویت تاریخی، تاریخ نگاری و جامعه شناسی تاریخی ایران: ملاحظات نظری و روششناختی»، فصلنامۀ مطالعات ملی، سال چهارم، ش ١: ١٥٣-١٩٠
هریسی،محمدکاظم وحسن­زاده،اسماعیل(1393)، «مواضع و اقدامات آیت­الله گلپایگانی در قبال سیاست­های حکومت پهلوی»، مطالعات انقلاب اسلامی، ش37، تابستان
هوارث، دیوید (1377). «نظریه گفتمان»، فصلنامه علوم سیاسی، دوره1، شماره 2، صص 183-156.