تحولات اجتماعی و سقوط حکومت‏های پاتریمونیال: مطالعه‏ موردی خلافت اموی و سلطنت پهلوی دوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی،واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.

2 دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، استادیار پایه 6، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی،واحد ماکو، دانشگاه آزاد اسلامی، ماکو(نویسنده مسئول).

3 محبوب مهدویان/ دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، استادیار پایه 17، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی،واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی

چکیده

این مقاله به بررسی جایگاه تحولات اجتماعی در سقوط حکومت‏ها اموی و پهلوی می‏پردازد. سئوال اصلی تحقیق این است که تحولات مذکور، به ویژه در حوزه‏ طبقات اجتماعی، چگونه بر افول حکومت‏های اموی و پهلوی تاثیرگذار بوده است؟ فرضیه‏ تحقیق این است که تضاد سلطنت با الزامات جدید باعث ایجاد تعارضی می‏شود که در نهایت حکومت وقت را از جذب نیروهای جدید ناتوان می‏کند. نتایج تحقیق نشان می‏دهد که در دوران امویان، نیروهای جدیدی ظهور کردند که مطالبات جدیدی داشتند و خواهان سهم خود از قدرت بودند. حکومت پهلوی دوم نیز تلاش کرد تا سلطنت را در دوران مدرن زنده نگه دارد و به همین دلیل از جذب نیروهای جدید با خواسته‏های مدنی جدید عاجز ماند. بنابراین هر دو حکومت دارای مشابهت‏هایی می‏باشند که به خصوص در ارتباط با انحطاط و سقوط آنها، خود را نشان می‏دهند. در مقاله‏ کنونی، روش تحقیق بر اساس گردآوری مستندات و اسناد تاریخی به شیوه‏ کتابخانه‏ای و تجزیه و تحلیل داده‏های به دست آمده انجام شده است.

کلیدواژه‌ها


آبراهامیان، یرواند (1399)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه: ا. گل محمدی و م. فتاحی، تهران: نی.
2) ابن خلدون (1388)، مقدمه، ترجمه: م. پ. گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی.
3) اردستانی، حسین (1376)، «جدال تصمیم‏گیری نخبگان: بررسی عوامل شتاب‏دهنده فروپاشی نظام شاهنشاهی (57ـ1356)»، نشریه پانزده خرداد، دوره اول، تابستان و پاییز 1376، شماره 26 و 27، صص 80ـ49.
4) بدیع، برتران (1387)، توسعه سیاسی، ترجمه: ا. نقیب زاده، تهران: قومس.
5) بشیریه، حسین (1383)، آموزش دانش سیاسی، تهران: نگاه معاصر.
6) بهرامیان، مسعود (1398)، زمینه‏های اجتماعی همسازگری و ناهمسازگری در جامعه اسلامی در دوره بنی‏امیه (عراق ـ شام)، رساله دکتری تخصصی رشته تاریخ اسلام، دانشگاه پیام نور مرکز بین‏المللی قشم.
7) ترکمنی آذر، پروین (1385)، «عرب‏تباران خراسان و نقش آنان در سقوط امویان»، نشریه فرهنگ، زمستان 1385، شماره 60، صص 24ـ1.
8) توفیق، ابراهیم (1385)، «مدرنیسم و شبه‏پاتریمونیالیسم: تحلیلی از دولت در عصر پهلوی»، نشریه جامعه‏شناسی ایران، بهار 1385، دوره هفتم، شماره 1، صص 125ـ91.
9) جهانگیری، سعید و طاهری، ابوالقاسم (1397)، «تبعات سیاسی و اجتماعی ظهور طبقه متوسط جدید در ایران در دوران پهلوی دوم»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال چهاردهم، شماره چهل و سوم، تابستان 1397، صص 105ـ83.
10) جهانگیری، سعید؛ طاهری، ابوالقاسم؛ ازغندی، علیرضا و ساعی، احمد (1397)، «دولت رانتیر، طبقه متوسط جدید و بی‏ثباتی سیاسی در عصر پهلوی دوم»، نشریه پژوهشهای انقلاب اسلامی، زمستان 1397، شماره 27، صص 26ـ7.
11) حسن‏نیا، محمد (1387)، «بازتاب: ظهور و سقوط امویان»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دی 1387، شماره 128، صص 48ـ39.
12) خواجویان، محمدکاظم (1365)، «سخنی چند درباره علل سقوط امویان»، جستارهای نوین ادبی، زمستان 1365، شماره 75، صص 530ـ503.
13) دارابی، محمدرضا (1394)، بررسی تطبیقی کشورداری امویان و عباسیان، پایان‏نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی شاهرود.
14) رحمانی، کامران؛ ازغندی، علیرضا؛ توسلی رکن آبادی، مجید و زیباکلام، صادق (1395)، «اجماع نظر نخبگان سیاسی و توسعه سیاسی»، نشریه پژوهش‏های سیاسی و بین‏المللی، زمستان 1395، شماره 29، صص 81ـ47. 
15) رمضانی، فرحناز (1380)، اقدامات سیاسی و اجتماعی امویان در ایران (سالهای 40ـ101)، پایان‏نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ اسلام، دانشگاه الزهرا.
16) روشه، گی (1392)، تغییرات اجتماعی، ترجمه: م. وثوقی، تهران: نی.
17) ساسان‏پور، شهرزاد و مفتخری، حسین (1390)، «دگرگونی نظام قشربندی اجتماعی در ایران از سقوط ساسانیان تا پایان امویان»، نشریه تحقیقات تاریخ اجتماعی، بهار و تابستان 1390، سال اول، شماره 1، صص 96ـ79.
18) شجاعی زند، علیرضا (1379)، «سلسله‏های اسلامی در ایران و مسئله مشروعیت»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، خرداد و تیر 1379، شماره 153 و 154، صص 51ـ32.
19) شفیعی فر، محمد؛ قاسمی، الهام و عباسی، رضا (1393)، «طبقه متوسط جدید و بی‏ثباتی در ایران»، نشریه پژوهش‏های انقلاب اسلامی، زمستان 1393، سال چهارم، شماره 1، صص 38ـ21.
20) ضحاکی راحت، رضا (1392)، فرآیند مشروعیت‏سازی در حکومت اموی، پایان‏نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم.
21) طلوعی، سوسن و حسین تفضلی (1400)، «جایگاه نخبه‏گرایی در توسعه سیاسی با نگاهی به دو گفتمان سازندگی و اصلاحات در جمهوری اسلامی ایران»، رهیافت انقلاب اسلامی، سال پانزدهم، شماره 54، بهار 1400، صص 41ـ21.
22) فلوتن، گرلوف فان (1325)، تاریخ شیعه و علل سقوط بنی‏امیه، ترجمه: سیدمرتضی هاشمی حائری، تهران: اقبال.
23) فیرحی، داوود (1383)، دانش، قدرت و مشروعیت در اسلام، تهران: نی.
24) عبادی‏فر، محمد (1392)، «تحولات جهاد عرب در قالب نظریه توسعه سیاسی و انقلاب ساموئل هانتینگتون: با تکیه بر تغییر و تداوم در سه کشور مصر، عربستان سعودی و سوریه»، نشریه مطالعات منطقه‏ای، پاییز 1392، شماره 50، صص 28ـ1.
25) عبد دیکسون، عبدالامیر (1381)، خلافت اموی، ترجمه: گیتی شکری، تهران: طهوری.
26) کاتوزیان، محمدعلی همایون (1388)، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه: م. نفیسی و ک. عزیزی، تهران: مرکز.
27) کاتوزیان، محمدعلی همایون (1379)، «رژیمهای سلطانی: مورد رژیم پهلوی در ایران»، ترجمه ا.م. حاجی یوسفی و م.س. قائنی نجفی، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، خرداد و تیر 1379، شماره 153 و 154، صص 31ـ12.
28) گازیوروسکی، مارک (1400)، کودتای ایرانی، ترجمه: بهرنگ رجبی، تهران: چشمه.
29) گیبون، ادوارد (1394)، انحطاط و سقوط امپراطوری رم، ترجمه: ف. نمازی، تهران: علمی و فرهنگی.
30) لمبتن، آن کاترین (1394)، مالک و زارع در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
31) مفتخری، حسین؛ حسینی، میرهادی؛ لیلاز، سعید و رموی، غلامعلی (1399)، «بررسی تاثیر عملکرد ستادهای مبارزه با گران‏فروشی در تسریع فرآیند سقوط پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی»، پژوهشنامه متین، سال بیست و دوم، شماره 89، زمستان 1399، صص 130ـ105.
32) مقیمی، جواد و صفارودی، سوسن (1400)، «علل انفعال نخبگان سیاسی در دوره پهلوی و تاثیر آن بر بحران کارآمدی»، رهیافت انقلاب اسلامی، سال پانزدهم، شماره 55، تابستان 1400، صص 290ـ271.
33) نظام‏الدین، زینب (1371)، زمینه‏های اقتصادی اجتماعی فروپاشی امویان (با تکیه بر استان خراسان)، پایان‏نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ، دانشگاه شهید بهشتی.
34) نظری، بهزاد و رضائی، حسن (1395)، «نقش بازار در تحولات سیاسی ـ اجتماعی دوره پهلوی دوم»، راهبرد توسعه، بهار 1395، شماره 45، صص 111ـ87.
35) وبر، ماکس (1395)، اقتصاد و جامعه، ترجمه: مهرداد ترابی‏نژاد، مصطفی عمادزاده، عباس منوچهری، تهران: سمت.
36) وکیلی، هادی (1376)، «خلافت امویان و بررسی مبانی مشروعیت آن»، نشریه مشکوه، بهار و تابستان 1376، شماره 54 و 55، صص 100ـ87.
37) هانتینگتون، ساموئل و مایرون واینر (1379)، درک توسعه سیاسی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
38) هانتینگتون، ساموئل (1386)، سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران: نشر علمی.
39) هاوتینگ، جرالد (1386)، امویان نخستین دودمان حکومت‏گر در اسلام (661ـ750 م)، ترجمه: عیسی عبدی، تهران: امیرکبیر.
 
منابع لاتین
Adams, Julia (2005), "The Rule of the Father: Patriarchy and Patrimonialism in Early Modern Europe", Max Weber's Economy and society: a critical companion, Stanford: Stanford University Press.
42) Fleet, Kate, Gudrun Kramer, Denis Matringe, John Nawas and Ewerett Rowson (2007), The Encyclopaedia of Islam, Leiden: E. J. Brill.