الگوی قدرت دوگانه سلطان – فقیه؛ از تکوین تا مشروطیت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ‌ایران اسلامی ، واحد‌‌‌یادگار امام خمینی (ره) شهرری،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران،‌ایران

2 استادیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی ، واحد یادگارامام خمینی (ره ) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران(نویسنده مسئول).

3 استادیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی ، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

براساس مبانی اسلامی، حاکمیت از آن خداست که سپس به پیامبر تفویض شده، و وفق اعتقادات شیعه و اصل امامت، در ولایت ائمه تداوم یافته است. از همین رو، یکی از موضوعات تاریخ اندیشۀ سیاسی شیعه غاصب بودن حکومت‌ها و جواز یا عدم جواز همکاری با حکومت جور بوده است. چنین اصولی موضوع چگونگی همکاری فقها با دستگاه سیاسی مستقر را در کانون تحلیل قرار می‌داده است. در همین رابطه، پرسش اصلی این مقاله بر آن است که اَشکال رابطۀ سلطان و فقیه تا عصر قاجاری بر چه الگوهایی استوار بوده است؟  فرضیۀ مقاله بر این است که رابطۀ سلطان-فقیه به تبع تحول در مناسبات اجتماعی و سیاسی دگرگون شده و توانسته است با توجه به امکاناتی که در فقه شیعه وجود دارد متناسب با اقتضائات زمانه بازسازی شود. یافته‌های مقاله نشان داده است که الگوی دوگانۀ سلطان-فقیه، در طی ادوار تاریخی مختلف، از اِعراض تا همکاری را پیموده است که مقدماتِ نظری-تاریخی تحقق ولایت فقیه در دوره نهایی را فراهم کرده است. چارچوب نظری پژوهش از منظر تاریخ اندیشۀ سیاسی تدوین شده است. روش مقاله توصیفی-تاریخی است و داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای-اسنادی جمع آوری شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


ابن­جوزی (1412) تاریخ المنتظم فی التاریخ الامم و الملوک، بیروت: دارالمکتب، ج 15.
اقبال، فرشید. (1387). مکتب­های  سیاسی. تهران: سبکباران.
امین عاملی، محسن (بی تا) اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف.
آبادیان، حسین  و بی­طرفان،  محمد. (1392). تحلیل  مبانی  مشروعیت و نامشروعیت  نهاد سلطنت از  دیگاه علمای عصر  صفوی. پژوهشنامه تاریخ اسلام. سال سوم. شماره 10.
آل کاشف الغطاء، محمدحسین ( 1413)  اصل الشیعة و اصول­ها، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات .
بروجردی، حسین (1386). منابع فقه شیعه (جلد 22)، مترجم احمد اسماعیل تبار، و احمد رضا حسینی، و محمد حسین مهوری، و مهدی حسینیان قمی، تهران، انتشارات فرهنگ سبز
جعفر المهاجر،( 1410) الهجرةالعاملیةالی ایران فی العصر الصفوی، بیروت: دارالروضة.
جعفر پیشه فرد، مصطفی (1380) پیشینه نظریه ولایت فقیه، قم: دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، چاپ اول.
جعفری هرندی، محمد ( 1368) "محقق کرکی شخصیت و آراء فقهی او"، مجله علمی پژوهشی مقالات و بررسی­ها، شماره 48-47.
جعفریان، رسول ( 1379) صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم.
جعفریان، رسول (1374)دنباله جستجو در تاریخ تشیع ایران، قم: انتشارات انصاریان.
جعفریان، رسول (1387) نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، تهران: نشر علم، چاپ اول.
حبیب­زاده،  تکول و فتاحی زفرقندی، علی. (1393).  قدرت سیاسی؛ مطالعه تطبیقی  در اندیشه  لیبرال و اسلامی. مطالعات حقوق  تطبیقی. دوره 5. شماره2 پاییز  و زمستان 1393. صص 359- 378.
حسینی­زاده، سید محمدعلی (1379 (، علما و مشروعیت دولت صفوی، تهران: انجمن معارف اسلامی.
حسینی­زاده، سید محمدعلی (1380 (، اندیشه سیاسی محقق کرکی،  قم: بوستان کتاب.
خواندمیر، غیاث الدین (1333) تاریخ حبیب­السیر فی اخبار افراد البشر، به­اهتمام جلال­الدین همایی، تهران: کتابخانه خیام.
خوانساری، محمدباقر (1986) روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم: بی نا.
خورشیدی، حسین. (1394). بررسی مبانی وجودی حکومت  اسلامی. حبل المتین. سال چهارم. شماره 11.
رسائل ­الشریف ­المرتضی(1405) المجموعه الثانیه، تقدیم و اشراف السید احمد الحسینی، قم: دارالقران الکریم.
زیباکلام، صادق (1377)، سنت و مدرنیته، تهران، نشر روزنه
سلطان محمدی، ابوالفضل ( 1389) "جایگاه سیاست در اندیشه شیخ بهایی"، مجله علوم سیاسی،  شماره 18.
شهید اول، محمد (1430) الدروس الشریعه فی فقه الامامیه، جلد1،  قم: مرکزالعلوم و الثقافه­الاسلامیه.
شیخ مفید (1413) النکت الاعتقادیه ،قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.  (س)    
شیخ مفید، (1413) المقنعه، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.  (ش)
شیخ­الاسلامی، محمد. (1378). حکومت اسلامی  و رهبری  آن  از  نظر  امام  خمینی (ره). فصلنامه حکومت اسلامی.  شماره 12. تابستان 1378.
صدر، سید محمد (بی تا) تاریخ­الغیبة­الکبری، اصفهان: مکتبة­الامام علی علیه­السلام.
صدوق  )شیخ صدوق(، محمد­بن­علی بن بابویه (1386) علل الشرایع، قم: کتابفروشی داوری، چاپ اول.
صدوق، محمد­بن­علی (1413) من لایحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم: انتشارات اسلامی.
صفت گل، منصور ( 1381) ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
طباطبایی،  سید جواد. (1394). زوال  اندیشه  سیاسی در ایران. تهران: کویر.
عاملی (شهید اول(، محمدبن­مکی (1400 ) القواعد و الفوائد، قم: کتاب­فروشی مفید، چاپ اول.
عاملی، بهاءالدین محمد ( بی تا) اربعین، به اهتمام عقیقی بخشایشی، قم: دفتر نوید اسلام.
عاملی، بهاءالدین محمد (1317)، المخلات، بیروت: دارالقاموس.
عاملی، بهاءالدین محمد (بی تا) کلیات، تصحیح غلامحسین جواهری، تهران: انتشارات کتاب­فروشی محمودی.
عبدالرزاق، محی­الدین (1373) شخصیت ادبی سید مرتضی، ترجمه جواد محدثی، تهران: امیرکبیر.
علامه حلی، حسن بن یوسف( 1961) رجال­العلامه، به­اهتمام محمد صادق بحرالعلوم، نجف : حیدریه
علی محمدی، حجت الله (1388) سیر تحول اندیشه ى ولایت فقیه در فقه سیاسی شیعه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامى.
علیخانی و همکاران، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۹۰.
عمید زنجانی، عباسعلی (1367) فقه سیاسی، جلد 1، تهران: انتشارات امیرکبیر.
عمید زنجانی، عباسعلی(1391)، قواعد کلی عقود کتاب البیع و المتاجر، تهران، انتشارات خرسندی
کاتوزیان، همایون. (1399). ایرانیان. ترجمه شهیدی. تهران: نشر  مرکز
کلانتری،  ابراهیم؛ فرزانه­پور، حسین و خسروی زارگز، مسلم. (1391). تحلیل  و بررسی سیر تطور و تکمل  نظریه  ولایت  فقیه در اندیشه  فقهای  شیعه، پژوهش­های  انقلاب  اسلامی. سال اول. شماره  3.
کلانتری، ابراهیم و بلباسی، میثم. (1397). مدل­های حکومت  قابل  طرح بر اساس  نظریه  ولایت  فقیه با تاکید بر اندیشه علمای  شیعه از ع صر  صفویه تا دوره معاصر. جستارهای سیاسی  معاصر، پژوهشگاه  علوم انسانی  و مطالعات فرهنگی. سال نهم. شماره چهارم. زمستان 1397. صص 103- 132.
طباطبایی، سیدجواد (1385)، مکتب تبریز، تبریز، انتشارات ستوده
الگار، حامد، دین و دولت در ایران، ترجمه ابولقاسم سری، تهران: نشر توس.
گرجی، ابوالقاسم (1421) تاریخ فقه و فقها، تهران، انتشارات  سمت
گودین، رابرت؛ تیلی،  چارلز. (1390). تحلیل  سیاسی  با تکیه  بر  شرایط و زمینه­ها. ترجمه  رضا سیمبر. تهران: انتشارات  دانشگاه امام  صادق
لک­زایی، نجف( 1386) چالش سیاست دینی و نظم سلطانی با تأکید بر اندیشه و عمل سیاسی علمای شیعه در عصر صفویه ، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
لمبتون، آن کاترین سواین (1374) دولت و حکومت در اسلام، ترجمه  عباس صالحی و محمدمهدی فقیهی، تهران: انتشارات عروج.
محمدحسین، جمشیدی. (1388). حکومت و رعایت؛ درآمدی بر فلسفه  سیاسی حکومت در اسلام. دوره 5. شماره 2. (پیاپی 10). پاییز و زمستان 1388. صص 41-67.
مروج، حسین. (1379 )، اصطلاحات فقهی، قم، انتشارات بخشایش
مدنی، علی­خان (بی­تا)، سلافةالعصر، قم: انتشارات مکتبه مرتضویه.
مشکینی، علی (بی­تا).  مصطلاحات الفقه، بی­جا.
مظفر، محمدرضا ( 1417) عقاید الامامیة، تحقیق و تعلیق محمدجواد الطریحی، قم: مؤسسة الامام علی علیه السلام.
موسویان، سید محمدرضا (1380) " اندیشه سیاسی شهید اول"، علوم سیاسی- باقرالعلوم (ع) شماره 14.
میرموسوی، سیدعلی (1399)،حکومت عرفی در سنت فقهی شیعه، نشریۀ اینترنتی ندای سیاست
نصر، علی، ( 1379) " مقاله تحلیل فقهی رابطه سلطان و مادی از دیدگاه علم الهدی سید مرتضی"، پژوهش­نامه انقلاب اسلامی، سال دوم، پیش­شماره چهارم، صص 182-170.
نعیمیان،  ذبیح الله. (1383). نظریه­های  دولت بر  بنیاد گفتمان  ثابت  سیاسی  شیعه در  ا ندیشه  سیاسی  مرحوم  محلاتی، نایینی، و حاج آقا  نورالله اصفهانی. آموزه. سال سوم. شماره  5.
هیندس، باری. (1380). گفتارهای قدرت از هابز تا فوکو. ترجمه  مصطفی یونسی. تهران: شیرازه.
هیوود، اندرو. (1383). مقدمه نظریه  سیاسی. ترجمه عبدالرحمان  عالم. تهران: قومس.
. Rosenthal, Erwin I. J. (1957), Political Thought in Medieval Islam: An Introductory Outline, Cambridge, Cambridge University Press