تاثیر فرهنگ پاتریمونیالیستی بر توسعه فرهنگی دوره قاجاریه و پهلوی؛ گسست یا تداوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 علوم سیاسی/ دانشگاه بیرجند

2 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه بیرجند

3 عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه بیرجند

چکیده

توسعه از جمله مفاهیمی است که بسیاری از دولت­های جهت نیل به آن، تغییراتی را در ساختار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خود به وجود می­آورند. تحقق پدیده توسعه، مستلزم ایجاد تغییر در نظام باورهاست. پاتریمونیالیسم نیز از جمله مفاهیم پایدار فرهنگ سیاسی­ایران دوره قاجار و پهلوی است که برغم وقوع انقلاب مشروطه و شکل­گیری مؤلفه­های جدیدی مبنی بر فرهنگ سیاسی مشارکتی، هم­چنان تداوم یافت. اما با وقوع انقلاب اسلامی، گسستی در جهت همسویی با توسعه فرهنگی ایجاد شد. گزاره­های موجود در فرهنگ پاتریمونیالیستی از آن­جا که به انفعال افراد در جهت­گیری نسبت به نظام­سیاسی می­انجامد، با مؤلفه­های توسعه­فرهنگی که بر مبنای مشارکت شهروندان و کنش­فعالانه آنان نسبت به نظام­سیاسی است، فاصله بسیاری دارد. نوشتار حاضر بر آن است تا تاثیر تداوم فرهنگ پاتریمونیالیستی ایران را به عنوان عنصری ثابت در فرهنگ سیاسی قاجاریه و پهلوی بر توسعه ­فرهنگی این دو دوره با بهره­گیری از نظریه ساخت­یابی آنتونی گیدنز، به روش توصیفی و تحلیلی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بر اساس نظریه گیدنز، ناکارآمدی توسعه فرهنگی در ایران دوره قاجاریه و پهلوی متاثر از ساختار اقتدارگرا است که توسط کارگزاران مرتبط با این ساختار بازتولید شده است.

کلیدواژه‌ها


- آبراهامیان، یروان (1391)، ایران بین دو انقلاب، تهران، نشر نی.
- آبراهامیان، یروان (1393)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی.
- ازکیا، مصطفی (1381)، جامعه شناسی توسعه، تهران، نشرکلمه.
- انصاری، جمال (1385)، تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا پایان عصر پهلوی، تهران: سبحان نور.
- ازغندی، علی­رضا و مرادی­جو، علی­مرجان(1395)، «حلقه درونی قدرت در ساختار سیاسی حکومت پهلوی دوم»، فصلنامه پژوهش­های سیاسی و بین­المللی، سال هفتم، شماره بیست­و هفتم، تابستان، ص 1-35.
- ازغندی، علی­رضا (1376)، نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب، تهران، نشر قومس.
- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان (1350)، روزنامه خاطر، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
- بشیریه، حسین (1374)، جامعه شناسی سیاسی: نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران، نشر نی.
- بشیریه، حسین(1380)، موانع توسعه سیاسی در ایران، تهران:گام­نو.
- پارسونز، آنتونی (1363)، غرور و سقوط، ترجمه حسن پاشا شریفی، تهران، انتشارات راه نو.
-توحیدفام،محمد و حسینیان امیری، مرضیه (1388)،« تلفیق کنش و ساختار در اندیشه گیدنز، بردیو و هابرماس و تاثیر بر جامعه­شناسی جدید»، پژوهش­نامه علوم سیاسی، تابستان،شماره15، ص 79-108.
- جلائی­پور، حمیدرضا و محمدی، جمال(1387)، نظریه­های متاخر جامعه­شناسی، تهران: نشر نی.
- جمعی از نویسندگان؛ تدوین نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه­ها، مرکز برنامه­ریزی و تدوین متون درسی(1384)، انقلاب اسلامی ایران، قم دفتر نشر معارف.
- حاضری، علی­محمد و فکری، محمد(1392)، «نقش نفت در وابستگی و سقوط رژیم پهلوی به آمریکا»،فصلنامه علمی-پژوهشی رهیافت انقلاب اسلامی، سال هفتم، شماره25، زمستان،صص87-112.
- جعفری، ­علی، دهقان­نژاد، مرتضی و الهیاری، فریدون(1395)، «اصلاح نظام اداری ایران در عصر قاجار با تاکید بر قانون استخدام کشوری»، فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، سال بیست و ششم، دوره جدید، شماره29،پیاپی119،  بهار، ص 5-38.
- حاجیلری، عبدالرضا(1380)، کنکاشی در تغییر ارزش­ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی،تهران: دفتر نشر معارف.
- خواجه سروی، غلامرضا و رادفر، فیروزه (1396)، "تبیین تحول گفتمانی فرهنگ سیاسی، مطالعه موردی فرهنگ سیاسی ایران"، فصلنامه علمی- پژوهشی رهیافت انقلاب اسلامی، سال یازدهم، شماره 38، بهار، صص 3 تا 22.
- رحمانیان، داریوش، هژیریان، حسین(1391)،« استبداد و انحطاط ایران از نگاه سفرنامه­نویسان خارجی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره13، تابستان، ص91-111.
- رهبری، مهدی (13879)، مشروطه ناکام: تاملی بر رویارویی ایرانیان با چهره ژانوسی تجدد، تهران، کویر.
- زرین­فر، مهدی(1387)، «نگاهی به شکل­گیری نهضت مشروطه، فصلنامه ادیان، مذاهب و عرفان»، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره12، تابستان، ص 34-41.
- زیبا کلام، صادق(1391)، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران(1320-1332)، تهران: انتشارات سمت.
- سردارآبادی، خلیل­الله (1378)، موانع تحقق توسعه سیاسی در دوره سلطنت رضاشاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- سریع­القلم، محمود(1389)، فرهنگ سیاسی ایران، تهران: فرزان روز.
- سریع­القلم، محمود (1390)، اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار، تهران: نشرفرزان.
- سپنجی، امیرعبدالرضا(1388)،« فرهنگ عمومی و ارتباطات اجتماعی ایرانیان از نگاه سفرنامه­نویسان اروپایی در دوران قاجاریه و پهلوی»، کتابداری؛آرشیو و نسخه پژوهیک نامه پزوهش فرهنگی، شماره39، پاییز، ص 73-98.
- سعادت، عوضعلی (1389)، نقش اسلام در توسعه فرهنگی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
- شاه­آبادی، حمیدرضا(1386)، انقلاب مشروطه، تهران: افق.
- شهرام­نیا، سیدامیرمسعود و اسکندری، مجید(1389)، «ناکارآمدی نخبگان سیاسی در کارآمدسازی روند توسعه ایران عصر پهلوی»، فصلنامه­ی گنجینه­ی اسناد، سال بیستم، دفتر اول، بهار، صص 74-105.
- صدیقی، بهرنگ (1389) تئوری­ساخت­یابی آنتونی گیدنز: پیامدهای تئوریک و روش­شناختی و کاربرد عملی ان درجامعه­شناسی، فصلنامه­پژوهش­های اجتماعی، تابستان، سال­نهم، شماره­سوم، ص141- 167.
- صبوری، منوچهر(1381)، جامعه­شناسی سیاسی، تهران: سخن.
- علم، اسدالله(1371)، گفت­گوی من با شاه، زیرنظر عبدالرضامهدوی، جلد1، تهران: طرح نو.
- عباس­زاده مرزبالی، مجید و رفیع، حسین (1396)، تاثیر فرهنگ سیاسی غیرمشارکتی بر فروپاشی حکومت محمدرضاشاه، فصلنامه پژوهش­های سیاسی و بین­المللی، سال هشتم، شماره سی و دوم، پاییز، صص63-91.
- غفاری هشجین، زاهد و قنبری حرم آبادی، مهناز(1391)، «رفتارشناسی سیاسی درباران پهلوی و نقش آن در انقلاب اسلامی»، فصلنامه علمی-پژوهشی پزوهش­های انقلاب اسلامی. انجمن علمی انقلاب اسلامی ایران، سال او، شماره2، پاییز، صص 121-150.
- غنی، سیروس (1378)، ایران برآمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسی­ها، چاپ دوم، ترجمه حسن کامشاد، تهران، انتشارات نیلوفر.
- فاضل نیا، غریب (1393)، تبیین و واکاوی مهم­ترین معرف­ها، شاخص­ها و مولفه­های سازه فرهنگی ساخت نظریه اسلامی- ایرانی پیشرفت، واکاوی مفاهیم و نظریه­های رایج توسعه و تجارت ایران و جهان، به سوی نظریه اسلامی ایرانی پیشرفت، تهران، مرکز الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت.
- فتحی­آشتیانی، علی(1377)، مقدمه­ای بر روان­شناسی سیاسی، تهران: موسسه انتشارات بعثت.
- فردوست، حسین (1369)، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات اطلاعات.
- فوزی، یحیی(1380)، «رهبران مذهبی و مدرنیزاسیون در دوره پهلوی دوم برسی مواضع امام خمینی»، پژوهشنامه متین، شماره10، بهار، صص 223- 298.
- کاتوزیان، محمدعلی همایون(1372)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا سقوط رضاشاه، ترجمه محمدرضا نفیسی، کامبیز عزیزی، تهران: انتشارات پاپیروس.
- کاتوزیان، محمدعلی همایون (1391)، ایرانیان، دوران باستان تا دوره­ی معاصر، ترجمه حسین شهیدی، تهران: نشرمرکز.
- کاتوزیان، محمدعلی همایون (1391)، ایران، جامعه کوتاه مدت، چاپ سوم، تهران، نشر نی.
- کتابی، محمود، شفیعی، اسماعیل و نوائی، فرهاد (1395)، "نقش مولفه­های مختلف در جهت­گیری فرهنگ سیاسی نخبگان پهلوی دوم"،  فصلنامه علمی پژوهشی رهیافت انقلاب اسلامی، سال دهم، شماره 37، زمستان، صص 75 تا 94.
- گراهام، رابرت (1358)، ایران: سراب قدرت، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران، کتاب سحاب.
- مصلی­نژاد، عباس(1392)، سیاست­گذاری ساختار قدرت در ایران، تهران: دانشگاه تهران موسسه انتشارات.
- مقدس، علی اصغر و قدرتی، حسین (1383)، نظریه ساختاری شدن آنتونی گیدنز و مبانی روش­شناختی آن، مجله علوم اجتماعی، زمستان، شماره4، ص31-1.
- موثقی،سیداحمد(1385)، نوسازی و اصلاحات در ایران، تهران: قومس.
- مدقق، محمد داوود و حاجی­حیدری، حامد (1394)،«روش­شناسی اعتقادی عاملیت و ساختار در اندیشه گیدنز از منظر حکمت متعالیه»، معرفت فرهنگی و اجتماعی، تابستان، سال ششم، شماره سوم، ص119- 140.
- مجتبی­زاده، عبدالکاظم(1381)، «سه متفکر معاصر و دانشجویان(امام­خمینی، استاد مطهری، دکتر شریعتی)»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، شماره15، زمستان، 129-142.
- نبوی، سیدعبدالامیر و رادفر، فیروزه (1393)، «تحلیل گفتمانی تاثیر فرهنگ سیاسی بر روابط خارجی ایران در دوره پهلوی دوم»، فصلنامه علمی-پژوهشی دانش سیاسی، سال دهم، شماره اول، بهار و تابستان، پیاپی19، صص 135-154.
- وطن دوست، غلام­رضا (1379)، «ساختار قدرت و اوضاع اجتماعی- اقتصادی در دوره ناصری و مظفری»، پژوهش­نامه علوم انسانی، پاییز و زمستان، شماره28، صص180-199.
- هاشمی تروجنی، محمد و بصیرت منش، حمید (1378)، تاریخ معاصر ایران از دیدگاه امام خمینی(س)، چاپ چهارم، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- هزاوه­ای، سید مرتضی، باوریان، فریده(1393)، «واکاوی استراتژی مبارزاتی امام خمینی در فرایند انقلاب اسلامی»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهشنامه انقلاب اسلامی، سال سوم، شماره10، بهار، صص 71-94.
- هوشنگی، حمید و جعفرپور، رشید (1391)، «ریشه­ها و زمینه­های بی­اعتمادی سیاسی در جامعه ایرانی در دوره رژیم پهلوی»، فصلنامه پژوهش­های سیاسی، سال دوم، شماره2، تابستان،صص 61-75.