تکوین مفهوم «امام» در انقلاب اسلامی با تاکید بر آرای شریعتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم سیاسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور ، تهران، ایران.

چکیده

انقلاب اسلامی ایران دارای ابعاد متعددی بوده که  اگرچه تئوری­ها و نظریات مختلفی درباب چرایی و چگونگی آن توسط محققین و پژوهشگران مختلف ارائه شده است ولی همچنان وجوهاتِ متعددی دارد که باید مورد بررسی و تحقیق قرار بگیرد. یکی از این موضوعات مسئله رهبری انقلاب است که با لقب امام نامیده شد، آن هم در حالی که این عنوان تا پیش از این در ادبیات شیعی دلالتی کاملاً الهیاتی داشت. این مقاله، این پرسش اصلی را مطمح نظر قرار داده که مفهوم امام در انقلاب اسلامی چگونه شکل گرفت و چه مبانی و اصولی داشت. برای این منظور مقاله بر آرای علی شریعتی تکیه و تاکید داشته است. فرضیه مقاله این است که با توجه به ماهیت انقلاب ایران که نه بورژوایی بود و نه کارگری، بلکه اساساً جنبشی دینی بود، و از همین رو، با توجه به مبانی ارزشی انقلاب اسلامی و آرای برخی از ایدئولوگهای آن، موجبات همگرایی میان مفهوم امام شیعی و رهبرِ انقلابی فراهم شد تا این تحول در دلالتِ این مفهوم رخ دهد و «امام» معنای راه‌بَری انقلاب را پیدا کند. یافته‌های تحقیق نشان داده که با تکوین ایدئولوژی انقلابی و تاکیدی که بر ارزش­های اسلامی و اصول الهی داشت، اساساً بسترهای اجتماعی و تاریخی همپوشانی بین امام شیعی و رهبر انقلاب فراهم شده بود، و با تأمل مجددی که علی شریعتی در کتاب امت و امامت از نسبت جامعه و امام ارائه کرد، زمینه‌های فکری آن نیز فراهم شد تا در نهایت لقب امام دلالتی انقلابی پیدا کند. روش مقاله توصیفی-تحلیلی و شیوه جمع آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است.

کلیدواژه‌ها


آرنت، هانا (1361)، درباره انقلاب، ترجمه عزت الله فولادوند، تهران، انتشارات خوارزمی
آرون، ریمون (۱۳۹۰) مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
احمدوند، شجاع (1374)،  فرایند بسیج سیاسى در انقلاب اسلامى، در «انقلاب اسلامى و ریشه‌هاى آن» (مجموعه مقالات)، تهران، انتشارات نهاد نمایندگى ولىّ فقیه
اسمیت، دنیس (1398)، برآمدن جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمه سید هاشم آقاجری، تهران، انتشارات مروارید
برینتون، کرین (1370)، کالبدشکافی چهار انقلاب، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات نشرنو
بشیریه، حسین (1374)، انقلاب و بسیج سیاسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
بشیریه، حسین (1385)، عقل در سیاست، تهران، انتشارات نگاه معاصر
بشیریه، حسین (1386)، آموزش دانش سیاسی، تهران، انتشارات نگاه معاصر
بشیریه، حسین (1399)، دولت و انقلاب در ایران: 1341-1361 شمسی، ترجمه محمود رافع، تهران، انتشارات مانیا هنر
بک، کالین جی (1398)، رادیکالها، انقلابیها، و تروریستها، ترجمه محمد بابایی و ایرج همتی، تهران، نشر لوگوس
بیات، آصف (1401)، طبقه، سیاست و نظریه‌ اجتماعی، ترجمه کیهان صفری، تهران، انتشارات شیرازه ما
تراورسو، انزو (1402)، تفسیر انقلابها، ترجمه مراد فرهادپور، منتشر در سایت تز یازدهم
جانسون، چالمرز(1363)، تحول انقلابی (بررسی نظری پدیده انقلاب)، ترجمه حمید الیاسی، تهران، نشر امیرکبیر
حجاریان، سعید  (1377). بررسی نظریه های رهبری انقلابی با تکیه بر رهبری امام خمینی(س) پژوهشنامه متین، 1(1)، 443-454.
رسولی مجید، سوری مرتضی (1400)، مقایسه نقش رهبری در انقلاب‌های کلاسیک و جنبش‌های اعتراضی معاصر جهان عرب، فصلنامه آمایش سیاسی فضا. ۱۴۰۰; ۳ (۴) :۲۴۴-۲۵۵
رهنما، علی (1385)، مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد: زندگینامه‌ی سیاسی علی شریعتی، ترجمه کیومرث قرقلو، تهران، انتشارات گام نو
دبره، رژیس (1398)، عنصر نامطلوب، ترجمه نادر هدی، تهران، انتشارات نشر نو
دریایی، تورج (ویراستار) (1400)، تاریخ ایران آکسفورد، ترجمۀ خشایار بهاری و محمدرضا جعفری، تهران، انتشارات نشرنو
سادات، جهان (1397)، زنی از مصر، ترجمه مریم بیات، تهران، انتشارات نشرنو
شریعتی، علی (1361)، اسلام شناسی، تهران، نشر خیام
شریعتی، علی (1364)، امت و امامت، تهران، انتشارات دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار شهید دکتر علی شریعتی
شریعتی، علی (1378) میعاد با ابراهیم، تهران، انتشارات دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار شهید دکتر علی شریعتی
شریعتی، علی (1388)، مجموعه آثار، جلد 26، تهران، نشر آزمون
طباطبایی، سیدجواد (1397)، دل ایرانشهر. فصلنامه سیاست‌نامه. شماره دهم. پائیز 1397، ص 8-12
کامروا، مهران (1398)، انقلاب ایران؛ ریشه‌های ناآرامی و شورش، ترجمه مصطفی مهرآیین، تهران، نشر کرگدن
گیلبرت، فلیکس (1391)، انقلاب، ص 39-1 در کتاب فرهنگ اندیشه‌های سیاسی، ویراستار فیلیپ وینر، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران، نشر نی
مناشری، دیوید (1400)، نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن، ترجمه محمد حسین بادامچی و عرفان مصلح، تهران، انتشارات سینا
نولته، ارنست (1400)، اسلام گرایی: سومین جنبش رادیکال، ترجمه مهدی تدینی، تهران، انتشارات ثالث
هابسبام، اریک (1380)، عصر نهایتها، ترجمه حسن مرتضوی، تهران، انتشارات آگه
هانتینگتون، ساموئل (1371) سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران نشر علم