موانع تحقق اقتدار عقلانی در دوران پهلوی اول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات ،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 استاد تمام، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

جدی‌ترین تحول در راستای ایجاد دولت مدرن در ایران را دوران سلطنت پهلوی اول دانسته‌اند. از نگاه ماکس وبر ظهور دولت مدرن ملازم با تحقق اقتدار عقلانی است. در این رابطه او دو عوامل را به عنوان پیش شرط و مانع این امر معرفی می‌کند: شرایط پولی و مالی که نمود آن در اقتصاد سرمایه‌داری است و مخالفت سنت گرایان و اشراف با این امر. بر این اساس پژوهش حاضر با روش کیفی و توصیفی-تحلیلی و رویکرد جامعه شناسی تاریخی به سراغ این پرسش رفته است که موانع اقتصادی و اجتماعی تحقق اقتدار عقلانی در دوران پهلوی اول کدامند؟ مطابق دیدگاه وبر، نحوه‌ی گذار ایران به اقتصاد سرمایه‌داری و همچنین دلایل مخالفت سنت‌گرایان و اشراف با سیاست‌های رضاشاه تحلیل شده است. این پژوهش ادعا می‌کند که در وجه اقتصادی هر چند شاخص‌های مورد بررسی، ادغام اقتصاد ایران عصر پهلوی اول در اقتصاد سرمایه‌داری را تایید می‌کند، اما مداخله‌ گسترده‌ دولت در اقتصاد، موجب شکل‌گیری سنخ خاصی از اقتصاد سرمایه‌داری، یعنی سرمایه‌داری دولتی شده است. همچنین در وجه اجتماعی، سیاست‌های دولت موجب مخالفت و مانع تراشی اشراف و سنت گرایان در مسیر نهادینه‌سازی دولت مدرن و تحقق اقتدار عقلانی در عصر پهلوی اول شده است. از سویی طبق نگاه وبر، علاوه بر موارد یاد شده، عملکرد پهلوی اول، خود مانعی بر سر راه تحقق اقتدار عقلانی بوده است.

کلیدواژه‌ها


-                      آشنا، حسام الدین(1388)، از سیاست تا فرهنگ: سیاست­های فرهنگی دولت در ایران (1320-1304)، تهران: سروش.
-                      آلن، کایرن (1392) ماکس وبر: درآمدی انتقادی. ترجمه ابوالفضل ذوالفقاری. تهران: دانشگاه شاهد.
-                      آوری، پیتر (بی­تا) ، تاریخ معاصر ایران از تأسیس سلسله پهلوی تا کودتای 28 مرداد1332،ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: عطایی.
-                      ابراهیمی، مرتضی و سهیلا ترابی فارسانی(1395)، «نقش بلدیه در کنترل بازار در دوره­ی پهلوی اول»، پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام، پاییز و زمستان 1395، شماره 19.
-                      امینی،علیرضا و حبیب الله ابوالحسن شیرازی(1390)، تحولات سیاسی اجتماعی ایران از قاجاریه تا رضاشاه، تهران: قومس.
-                      اشرف، احمد و علی بنوعزیزی( 1387)، طبقات اجتماعی دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نیلوفر.
-                      اوضاع اقتصادی ایران در آغاز قرن بیستم: گزارش هیئت بازرگانی بریتانیا اعزامی به جنوب ایران 1905-1904/ 1283-1284 شمسی (1376)، ترجمه معصومه جمشیدی، محمدتقی حروفچین، محمد عوادزاده، مهرنوش میراحسان، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
-                      بابایی، امید(1389)، سازمان روحانیت شیعه در عصر رضاشاه پهلوی، قم: شیعه شناسی.
-                      بشیریه ،حسین (1383)، جامعه شناسی سیاسی: نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی.، تهران: نی.
-                      بصیرت­منش، حمید (1376)، علما و رژیم شاه: نظری بر عملکرد سیاسی فرهنگی روحانیون در سال­های 1320-1305، تهران: عروج.
-                      بیتهام، دیوید (1392) ماکس وبر و نظریه سیاست مدرن. ترجمه هادی نوری. تهران: ققنوس.
-                      پیو، درک سالمون و دیگران (1379) نظریه پردازان کلاسیک سازمان. ترجمه رضا برقعی. قم: مجتمع آموزش عالی قم.
-                      ترابی فارسانی، سهیلا (1384)، تجار مشروطیت و دولت مدرن، تهران: تاریخ ایران.
-                      خلیلی‌خو، محمدرضا (1373)، توسعه و نوسازی در دوره رضاشاه، تهران: جهاد دانشگاهی.
-                      دیلینی، تیم (1390)، نظریه‌های کلاسیک جامعه شناسی، ترجمه بهرنگ صدیقی و وحید طلوعی، تهران: نی.
-                      رواسانی، شاپور (1388)، دولت و حکومت در ایران در دوره‌ی تسلط سرمایه‌داری: شیوه تولید مستعمراتی – طبقه‌ی پیوسته به استعمار سرمایه‌داری، تهران: امیرکبیر.
-                      سوداگر، محمدرضا (بی‌تا)، رشد روابط سرمایه‌داری در ایران: مرحله انتقالی 40-1304، بی‌جا: پازند.
-                      سوداگر، محمدرضا (1378)، رشد روابط سرمایه‌داری در ایران: مرحله گسترش 57-1342، تهران: فرزین.
-                      سیف، احمد (1387)، قرن گمشده: اقتصاد و جامعه ایران در قرن نوزدهم، تهران: نی.
-                      شجائی دیوکلائی، سید حسن و امامعلی شعبانی (1390)، «بحران اقتصادی 1929؛ پیامدها و واکنش‌ها در ایران». مطالعات تاریخ فرهنگی،سال دوم، شماره 8.
-                      شلوختر، ولفگانگ (1379)، «پیدایش عقلانیت غربی از دیدگاه ماکس وبر»،در  عقلانیت و آزادی: مقالاتی از ماکس وبر و درباره­ی ماکس وبر، ترجمه یدالله موقن و احمد تدین، تهران: هرمس.
-                      شهابی، هوشنگ (1385)، «مقررات لباس پوشیدن برای مردان در ترکیه و ایران»، در تجدد آمرانه: جامعه و دولت در عصر رضاشاه، ترجمه مهدی حقیقت‌‌خواه، تهران: ققنوس.
-                      عاقلی، باقر (1370)، خاطرات یک نخست وزیر: احمد متین دفتری، تهران: علمی.
-                      فروند، ژولین (1383)، جامعه شناسی ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران: توتیا.
-                      فوران، جان( 1394)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: رسا.
-                      کالینیکوس، آلکس (1394) درآمدی تاریخی بر نظریه‌ی اجتماعی. ترجمه اکبر معصوم بیگی. تهران: آگه.
-                      کروچ، کالین(1388)، «دولت و بازار»، در راهنمای جامعه شناسی سیاسی، جلد دوم،  ترجمه محمد خضری و فرامرز تقی لو و فرزاد پورسعید ، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-                      کسل، فیلیپ (1383) چکیده آثار آنتونی گیدنز. ترجمه حسن چاووشیان. تهران: ققنوس.
-                      کوئن، بروس (1372) مبانی جامعه شناسی. ترجمه غلامعباس توسلی و رضا فاضل. تهران: سمت.
-                      کیویستو، پیتر (1386) اندیشه‌های بنیادی در جامعه شناسی. ترجمه منوچهر صبوری. تهران: نی.
-                      گیدنز، آنتونی (1375) سیاست و جامعه شناسی در اندیشه ماکس وبر. ترجمه مجید محمدی. تهران: قطره.
-                      لالمان، میشل (1394) تاریخ اندیشه­های جامعه شناسی از آغاز تا ماکس وبر. ترجمه عبدالحسین نیک گهر. تهران: هرمس.
-                      محبوبی اردکانی، حسین (1376)، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، جلد دوم و سوم، تهران: دانشگاه تهران.
-                      مصلی نژاد، غلامعباس (1395)، اقتصاد سیاسی ایران: دوران معاصر، تهران: دانشگاه تهران.
-                      نفیسی، سعید (1345)،  تاریخ معاصر ایران، تهران: فروغی.
-                      واضحی، کاووس(1392)، اقتصاد سیاسی ایران: ساختارهای پیشاسرمایه‌داری در اقتصاد ایران، تهران: صمدیه.
-                      وبر، ماکس(1384)،  اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری، مهرداد ترابی، مصطفی عمادزاده، تهران: سمت.
-                      وبر، ماکس (1368)، دانشمند و سیاستمدار، ترجمه احمد نقیب زاده، تهران: دانشگاه تهران.
-                      وبر، ماکس (1392)، دین قدرت جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: هرمس.
-                      وطن خواه، مصطفی(1380)، موانع تاریخی توسعه نیافتگی در ایران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-                      ولی، عباس(1380)،  ایران پیش از سرمایه‌داری، ترجمه حسن شمس‌آوری. تهران: مرکز.
-                      هابرماس، یورگن (1386) نظریه کنش ارتباطی:عقل و عقلانیت جامعه، زیست جهان و نظام نقادی مفهوم کارکردگرایانه عقل. ترجمه کمال پولادی. تهران: مرکز.
-                      هایامی، یوجیرو(1392)، اقتصاد توسعه: از فقر تا ثروت ملل، ترجمه غلامرضا آزاد ارمکی، تهران: نی.
 
-Abrahamian, Ervand (1982), Iran Between Two Revolutions. New Jersey: Princeton University Press.-
- Akhavi, Shahrokh (1980), Religion and Politics in contemporary Iran- State relations in Pahlavi period, Albany state university of New York press.
- Banani, Amin (1967), The Modernization of Iran 1921-1941, Stanford University press, Stanford California.
- Bendix, Reinhard (1966), Max Weber: An Intellectual Portrait, London: Lowe & Brydone Ltd.
- Blau, Peter.M (1963) “Critical Remarks on Weber’s Theory of Authority”, The American Political Science Review, Vol. 57. No.2. Jun 1963. Pp. 305-316.
- Coser, Lewis A (1971) Masters of Sociological Thought: Ideas in Historical and Social Context. New York & Chicago & San Francisco & Atlanta: Harcourt Brace Jovanvich, INC.
- Ghods, M.Reza (1989), Iran in the twentieth century: A Political History, Lynerienner publishers, London: Adamantine press Ltd.
- Issawi, Charles (1971), The Economic History of Iran 1800-1914, Chicago and London: The University of Chicago Press.
- Milani, Mohsen (1994), The Making of Iran’s Islamic Revolution. Boulder, San Francisco, Oxford: Westview Press.
- Plumbo, Antonio (2001) “Political processes: Administration, Civil service and Bureaucracy”. In Kate Nash and Alan Scott (eds). The Blackwell Companion to Political Sociology. (Oxford: Wiley-Blackwell, 2001), pp.127-138.
- Sadri, Ahmad (1992), Max Weber’s Sociology of Intellectuals, New York: Oxford University Press.
- Weber, Max (1972), Basic Concepts in Sociology by Max Weber, Translated by; H.P.Secher. New Jersey: Citadel Press.
- Weber, Max (1968), Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, edited by Guenther Roth and Claus Wittich. University of California press: Berkeley, Los Angeles, London.
- Weber, Max (1978)Selection in translation, edited by W.G.Runciman. Cambridge university press.