نقش گرایش‌های مذهبی حاکمان در توسعه موقوفات از قرن هفتم تا دوره انقلاب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه تاریخ-تاریخ تمدن و ملل اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار، گروه تاریخ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استاد، گروه تاریخ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

ازآنجایی‌که وقف نوعی سرمایه‌گذاری برای برطرف نمودن نیازهای مادی و معنوی مردم است ازلحاظ اجتماعی یک‌نهاد کلان اجتماعی محسوب می‌شود لذا مطالعه در این حوزه حائز اهمیت است. با تهاجم  مغولان به ایران در (616 ه ق)، بسیاری از آثار وقفی تخریب شد. بعد از دوران گذار اولیه، بهبود شرایط اجتماعی و گرایش حاکمان مغول به اسلام، اهتمام به نهاد وقف از سوی حاکمان و مردم بیش از پیش فزونی یافت. این پژوهش با هدف شناسایی انگیزه‌های و عوامل مؤثر بر توسعه موقوفات حاکمان، از آخرین دوره حکومت نا مسلمانی(از اوگتای قاآن تا غازان خان) تا دوره انقلاب اسلامی به اجرا درآمده‌است. پژوهشگر با فرض تأثیرگذاری نگرش حاکمان در تقویت و یا تضعیف نها‌د وقف و از طریق بازیابی اطلاعات کتابخانه‌ای و بررسی اسناد تاریخی به این سؤال اساسی پرداخته که انگیزه‌های حاکمان در دوره‌های مختلف تا چه اندازه در توسعه و ترویج نهاد وقف مؤثر بوده است؟ نتایج به‌دست‌آمده نشان داد یکی از علل سیر تحولی اوقاف در دوره‌های مذکور گرایش‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی حاکمان بوده است. با شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی و تأثیرگذاری شگرف امام (ره) به عنوان فقیهی عالم در مردم، نهاد وقف  رونق بی‌سابقه‌ای یافت. چرا که بنیانگذار جمهوری اسلامی حامی توسعه‌ی فرهنگ وقف بوده‌اند و موجب نفوذ بیشتر مفاهیم اسلامی در بین مردم و ترغیب آنان به وقف شدند.

کلیدواژه‌ها


-                      اشپولر، برتولد، (1351)، تاریخ مغول در ایران ،ترجمه میرآفتاب ،تهران: علمی و فرهنگی.
-                      آبراهامیان، یرواند ،(1377)، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر،مترجم، احمد گل محمدی ومحمدابراهیم فتاحی ولیلایی، نشر نی،تهران
-                      آوری،پیتر،(1368)،تاریخ معاصر ایران از کودتای 28 مرداد 1332 تا اصلاحات ارضی ،ترجمه محمد رفیعی مهر آبادی ج 3، تهران.
-                      باستانی پاریزی، محمد ابراهیم ،(1378)، سیاست اقتصاد عصر صفویه،تهران: صفیعلیشاه.
-                      باسورث، ادموندکلیفورد،(1381)، سلسه‌های اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و تبارشناسی ،مترجم فریدون بدره‌ای ،تهران،مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
-                      بصیرت منش ،محمد، (1378)،علما و رژیم شاه،تهران،موسسه چاپ و نشر عروج ،چاپ دوم
-                      بیانی،شیرین،(1367)،دین و دولت در ایران عهد مغول از تشکیل حکومت منطقه‌ای مغولان تا تشکیل حکومت ایلخانی،تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-                      بیانی،شیرین،(1379)،مغولان و حکومت ایلخانی درایران،تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت).
-                      پویا،حسن،(1398)،« وقف دراندیشه و آثار امام خمینی»، وقف میراث جاویدان،شماره 70،صص 28-15
-                      ترکمان محمد ،(1374)،نگاهی به اموال منقول و غیر منقول رضا شاه، در تاریخ معاصر ایران مجموعه مقالات کتاب هفتم، موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، تهران.
-                      جابری انصاری ،محمد حسن ،(1378)،تاریخ اصفهان و ری، اهتمام جمشید مظاهری ،مشعل ،اصفهان
-                      جمشیدی، محمدحسین،(1388)،اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی معاونت پژوهشی، چاپ دوم.
-                      حافظ ابرو ،شهاب الدین عبدالله بن لطف الله،(1372)، زبده التواریخ ،به تصحیح کمال حاج سید جوادی ،تهران،سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-                      حسینی تربتی، ابوطالب،(1342)،تزوکات تیموری، تهران،کتاب فروشی اسدی.
-                      حلی، جعفربن حسن،(1368)،شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ترجمه ابوالقاسم ابن احمد یزدی ،به کوشش محمد تقی دانش پژوه ،تهران:دانشگاه تهران.
-                      خمینی، سیدروح الله(ره)، (1379)،تحریرالوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول
-                      خمینی، سید روح الله(ره)،(1378) ،صحیفه امام،تهران:موسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی(ره)22،جلد.
-                      خواندمیر،غیاث الدین بن همام الدین الحسینی،(1333)،تاریخ حبیب السیر فی الاخبار افراد بشر،تهران:کتابخانه خیام.
-                      دیوالفوا، ژان پل راشل،(1371) ،سفرنامه مادام دیوالفوا: ایران و کلده، علی محمد فرهوشی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
-                      راوندی، مرتضی (1382)،تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نگاه، ج4.
-                      رحمانیان،داریوش،(1393)،ایران بین دو کودتا:تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی ایران از انقراض قاجاریه تا کودتای 28 مرداد ،سمت،تهران
-                      رشید الدین، فضل الله همدانی،(1338)، جامع التواریخ، به کوشش  بهمن کریمی، تهران:اقبال،جلد 2و3.
-                      ریاحی سامانی، نادر،(1378)، وقف و سیر تحولات قانون‏گذاری در موقوفات،شیراز، چاپ توحید، انتشارات نوید.
-                      سالنامه پارس ،1321.
-                      سجادی ،جعفر،(1363)،فرهنگ معارف اسلامی، تهران،شرکت مولفان ومترجمان ایران، جلد چهارم ک-ی.
-                      سمرقندی ،عبدالرزاق،(1383)،مطلع السعدین و مجمع بحرین،به کوشش عبدالحسین نوایی،تهران،پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی
-                      شاردن، ژان ،(1345)، سیاحت نامه شاردن ،ترجمه محمد عباسی ، امیرکبیر ،  تهران
-                      شاه حسینی، پروانه،(1390)،« سنجش تطبیقی وقف طی دورههای قاجاریه و پهلوی»، فصلنامه جغرافیا و توسعه،شماره 25.
-                      شهابی، علی اکبر،تاریخچه وقف در اسلام،(1343)، تهران:چاپ دانشگاه تهران، نشر اداره‏کل اوقاف تهران.
-                      عالم، عبدالرحمان،(1373)، بنیادهای علم سیاست، تهران:نشرنی.
-                      فارابی، ابونصر(1991)،آراء اهل المدینه الفاضله، تحقیق البیر نصری نادر، بیروت: دارالمشرق.
-                      فیض ،علیرضا،(1372)، «وقف و انگیزه‌های آن» ، میراث جاویدان ،شماره 4،ص36-43.
-                      کشاورز ،محمد،(1388)، بررسی انگیزه‌های واقفان در شهر تهران بر پایه بازخانی دونمونه از وقف نامه‌های بازار دورت قاجار،مجله وقف میراث جاویدان، شماره 68
-                      کمپفر،انگلبرت 1363،سفرنامه کمپفر، مترجم کیکاووس جهانداری، خوارزمی ،تهران
-                      الگار ،حامد،(1356) ، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت دین و دولت در ایران :نقش علما در دوره قاجاریه،ترجمه ابوالقاسم سری،انتشارات توس،تهران
-                      گاهنامه، (1355) ،گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی:فهرست روز به روز وقایع سیاسی نظامی و اقتصادی و اجتماعی ایران از 3 اسفند 2479تا 30 اسفند 2535، تهران.
-                      گروسه،رنه،(1353)،امپراطوری صحرانوردان،ترجمه عبدالحسین میکده،تهران:بنگاه ترجمه ونشر.
-                      گلمبک،لیزا و دوناد،ویلبر،،( 1374 )، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی،تهران،سازمان میراث فرهنگی کشور
-                      لسان الملک،محمدتقى سپهر،(بی تا)،ناسخ التواریخ،تهران.
-                      لمبتون ،آن کاترین سوین فورد،(1363)،سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام ،مترجم یعقوب آژند ،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ،تهران
-                      لمبتون،(1362)، مالک و زارع در ایران،ترجمه منوچهرامیری ،تهران: مرکزانتشارات علمی وفرهنگی چاپ 3
-                      لمبتون،ا.ک.س، (1372)، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران،ترجمه یعقوب آژند ،تهران:نشرنی.
-                      لمبتون،آن،نیوتون،کرک، (1384)،«بررسی موقوفات ایران در قرن 6تا 8هجری»، مترجم مجتبی کیانی، وقف میراث جاویدان، شماره 49، ص 92-76
-                      محمدی،(1396)،«نقش وقف در ایجاد و احیاء تمدن نوین اسلامی »، وقف میراث جاویدان و شماره 97و98 ،صص160-155
-                      مدنی ،جلال الدین، 1361-1362 ،تاریخ سیاسی معاصر ایران ،قم.
-                      مرتضوی،منوچهر،(1370)،مسائل عصر ایلخانان ،تهران:مؤسسه انتشارات آگاه.
-                      مصطفوی رجالی،مینودخت،(1351)،وقف در ایران،بی جا.
-                      مطبعه چی ،مصطفی، (1387)، جایگاه وقف و تحولات جامعه ایرانی دوره قاجاریه،مجموعه مقالات همایش بین اللملی وقف و تمدن اسلامی،تهران اسوه
-                      میرجعفری،حسین،(1395)،تاریخ تحولات سیاسی ،اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی ایران در عهد تیموریان و ترکمانان، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی،سمت ودانشگاه اصفهان.
-                      نظام زاده،محمدعلی،(1378)،«وقف،تجربیات جمهوری اسلامی ایران در زمینه وقف»،وقف میراث جاویدان،شماره 17، صص 15-8.
-                      Morier, J. (1818). A Second Journey through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, Between the Year 1810 and 1816 (etc.). Longman.‏
-                      Subtelny, M. E. (1991). A Timurid Educational and Charitable Foundation: The Ikhlāṣiyya Complex of ʿAlī Shīr Navāʾī in 15th-Century Herat and Its Endowment. Journal of the American Oriental Society, 38-61.‏