جایگاه مصلحت در اندیشه سیاسی رهبران جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 (دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران)

2 (استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران، نویسنده مسئول)

3 (استادیار گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران)

چکیده

یکی از مباحث مهم در حوزه فقه سیاسی، جایگاه مصلحت در اداره امور جامعه اسلامی است. با تأسیس نظام سیاسی ج.ا. ایران بر مبنای فقه سیاسی، قاعده مصلحت جایگاه مهمی در اندیشه رهبران آن ایفا می­کند. به طور مشخص، امام خمینی (ره) و آیت­الله خامنه­ای از این قاعده فقهی برای رفع مشکلات جامعه اسلامی بهره برده­اند. در این پژوهش به بررسی جایگاه مصلحت در اندیشه سیاسی رهبران ج.ا. ایران پرداخته شده است. پژوهش حاضر این سؤال را مطرح می­کند که اصل مصلحت در آراء رهبران ج.ا. ایران بر مبنای چه اهدافی در اداره جامعه اسلامی حائز اهمیت است؟ فرضیه­ای که می­توان مطرح کرد این است که قاعده مصلحت، راهکاری برای حل معضلات نظام اسلامی در داخل و خارج است که هدفی جز در نظر گرفتن مصالح عمومی جامعه و حرکت بر مبنای تعادل و حفاظت از منافع عمومی مردم ندارد. یافته­های پژوهش نشان می­دهند که میان تعادل به معنای مرکزیت بودن منافع عمومی و قاعده مصلحت با محوریت دفاع از منافع عموم اشتراکاتی وجود دارد. حل معضلات جامعه اسلامی بر مبنای تشخیص رهبر جامعه اسلامی، تنها در صورت رعایت مصالح عمومی، پرهیز از خودسری و همچنین مبنا بودن شریعت قابل توجیه است. چارچوب نظری استفاده شده در پژوهش حاضر، رویکرد تعادل متعلق به روبرتو الکسی است و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای و اسنادی است.

کلیدواژه‌ها


ابن­منظور، محمدبن مکرم (1408)، لسان­العرب، ج2، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
افتخاری، اصغر (1384)، مصلحت و سیاست؛ رویکردی اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
ایزدهی، سجاد (1392)، ضوابط مصلحت در فقه شیعه،  فصلنامه سیاست متعالیه، سال اول، شماره اول، صص 62-31.
بوطی، محمدسعید رمضان (1384)، مصلحت و شریعت، ترجمه اصغر افتخاری، تهران، گام نو.
حلی، حسن بن یوسف بن المطهر الأسدی (بی­تا)، تحریر الاحکام الشرعیه علی المذهب الامامیه، مشهد، مؤسسه آل­البیت.
دهخدا، علی­اکبر (1373)، لغت­نامه، جلد 4 و 12، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
دهقان­چاچکامی، حمید (1390)، جایگاه مصلحت در قانون­گذاری کیفری ایران، قم، بوستان کتاب.
سرپرست سادت، ابراهیم (1400)،  بایسته­های «حفظ نظام» در اندیشه سیاسی آیت­الله خامنه­ای، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، سال پانزدهم، شماره 54، صص 20-3.
شرتونی، سعید (1403)، اقرب­الموارد، جلد اول، قم: انتشارات کتابخانه آیت­الله مرعشی شوشتری.
صرامی، سیف­الله (1380)، احکام حکومتی و مصلحت، تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام.
صرامی، سیف­الله (1383)، درآمدی بر جایگاه مصلحت در فقه، مجله قبسات، شماره، 32.
صلح­چی، محمدعلی، درگاهی، رامین (1392)، بررسی ماهیت حقوق همبستگی: حقوق جمعی یا مردمی، پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 41، صص 167-143.
 طوسی، محمدبن حسن (1406)، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دارالاضواء.
طوسی، محمدبن حسن (1407)، تهذیب الاحکام، ج 4 و 5، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
عمیدزنجانی، عباسعلی (1384)، فقه سیاسی، ج9، تهران، انتشارات سپهر.
غزالی، محمدبن­محمد (بی­تا)، المستصفی فی علم الاصول، ج1، بیروت، دارالکتب الاسلامیه.
فیض، علیرضا (1384)، مبادی فقه و اصول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
گرجی، ابوالقاسم (1369)، مقالات حقوقی، ج1و2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
محقق داماد، مصطفی (1406)، قواعد فقه، ج 2و4، تهران: انتشارات مرکز نشر علوم اسلامی.
مزینانی، محمد­صادق (1387)، مصلحت نظام از دیدگاه امام خمینی، مجلد دوم، باشگاه اندیشه جوان، مرداد 87.
موسوی الخمینی، سید روح الله (1421)، تحریرالوسیلة، ج2، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسوی­خمینی، سید روح­الله (1369)، صحیفه نور، ج19و20و21، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
نامه مفید، شماره 23، دانشگاه مفید، پاییز 1379، ص 140.
موسوی خمینی ، روح الله (1421)، البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
منابع لاتین
Aleinikoff, T. Alexander (1987), “Constitutional Law in the Age of Balancing”, Yale Law Journal, Vol. 96.
Alexy, Robert (2010), "The Construction of Constitutional Rights", Law & Ethics of Human Rights: Vol. 4 : Iss. 1,Article 2, 2010.
Alexy, R. (2002), A Theory of Constitutional Rights, (ed.) Julia Rivers, New York, Oxford University Press.
Gardbaum, S. (2007), “Limiting Constitutional Rights”, UCLA Law Review, Vol. 54.
Fallon, Richard H. “Further Reflections on Rights and Interests: A Reply” (1993) Vol. 27, Georgia Law Review
Gerven, W. Van (1999) . “The Effect of Proportionality on the Actions of Member State of the European Community: National Viewpoints from Continental Europe”, Principle of Proportionality in the Laws of Europe, (ed.) Evelyn Ellis, Oxford: Hart Publishing.
Pace, Cristina (2012), Robert Alexy’s A Theory of Constitutional Rights critical review: key jurisprudential and political questions. DOCUMENTO DE TRABALHO WORKING PAPER.
 
آدرس سایت­ها و منابع اینترنتی:
سخنان رهبر خطاب به ملت ایران، 3/1/1399؛ نمایه شده در سایت به آدرس زیر: https://www.leader.ir/fa/content/24396/www.leader.ir.
بیانات رهبری در دیدار با اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام، 17/1/1381؛ نمایه شده در سایت به آدرس زیر: https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=19874
بیانات رهبری در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویی، 4/12/1377؛ نمایه شده در سایت به آدرس زیر: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=7571.
بیانات رهبری در دیدار با دانشجویان، 16/5/1391؛ نمایه شده در سایت به آدرس زیر: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=20686
بیانات رهبری در دیدار با مسؤولان وزارت امور خارجه، 18/4/1370؛ نمایه شده در سایت به آدرس زیر: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2471
بیانات رهبری در دیدار با اعضای شورای نگهبان، 20/4/1386؛ نمایه شده در سایت به آدرس زیر: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3392.
بیانات رهبری در جلسه پرسش و پاسخ به جوانان، 13/11/1377؛ نمایه شده در سایت به آدرس زیر:  https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2927
بیانات رهبری در دیدار با اقشار مختلف مردم، 12/7/1368؛ نمایه شده در سایت به آدرس زیر: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2197