روشنفکران ایرانی و مساله غرب: مورد پژوهی شایگان و عنایت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، علوم سیاسی و مسائل ایران، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استادیار، گروه اندیشه سیاسی و مسائل ایران، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

3 استاد، گروه اندیشه سیاسی و مسائل ایران، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

4 استادیار، گروه اندیشه سیاسی و مسائل ایران، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

از قرن نوزدهم تاکنون، مواجهه با غرب و مظاهر تمدنی آن، اصلی­ترین مساله روشنفکران و نخبگان غیرغربی بویژه در جهان اسلام می­باشد. نوع و ماهیت پاسخ از دلایل تعین­بخش گفتمان­های مختلف در جهان اسلام بوده است. در این پژوهش، با تمرکز بر آرای شایگان و عنایت، این پرسش مورد ارزیابی قرار گرفته که  غرب چه نقش و جایگاهی در گفتمان روشنفکری ایرانی داشته؟ فرضیه تحقیق آن بوده که، غرب یکی از اصلی­ترین پروبلماتیک­هایی بوده که مورد توجه انتقادی و چندسویه شایگان و عنایت قرار گرفته و رویکرد این دو با وجود اشتراکات متعدد دارای وجوه متمایز و خاصی می­باشد. یافته­ها نشانگر آن است که عنایت و شایگان در مواجهه با پدیده غرب به جای ستیزش و تعارض بر نقادی مستمر، شناخت عمیق و دوسویه و لزوم بازشناسی خود و حصول سطح مطلوبی از پیشرفت تأکید دارند. در نوع نگاه به غرب، با توجه به دغدغه­ها و علایق مشترک‌شان، برخی از وجوه تشابه عبارتند از: اهمیت شناخت واقع­بینانه­تر پدیده غرب و میراث آن؛ طرح دیدگاه­های انتقادی و آگاهی از تطورات و تکامل تاریخی خود و دیگری و لزوم بازشناسی و حفظ ارزش­های سنتی و هویتی خود؛ و وجوه تمایز عبارتند از: یکنواختی وثبات فکری و اعتدال عنایت در مواجهه با پدیده غرب در مقابل چرخش­های اندیشه­ای پیچیده شایگان و گذار از ضدیت به همزیستی و تعامل­گرایی. رویکرد مقاله تحلیلی-مقایسه‌ای و روش جمع­آوری داده‌ها اسنادی و کتابخانه‌ای بوده است.

کلیدواژه‌ها


اتابکی، تورج (1389)، تجدّد آمرانه: جامعه و دولت در عصر رضا شاه، ترجمه حقیقت‌خواه، تهران، ققنوس
بروجردی، مهرزاد (1377)، روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمۀ شیرزادی، تهران، فرزان روز.
نظافت، جلال، توحیدفام، محمد، بخشایش اردستانی، احمد، امینی، علی اکبر(1400)، «مولفه های غربزدگی و بازگشت به هویت خویشتن در اندیشه جلال آل احمد»،جستارهای سیاسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، فصلنامه علمی، سال 12، شماره 3، پائیز 1400، صفحه 232-209.
حقدار، علی اصغر (1397). شایگان و بحران معنویت سنتی، آنکارا، باشگاه ادبیات.
حنفی، حسن (1389). علم غرب­شناسی چیست؟، مترجم و ناقد: جنان سید عبدمناف الحلو، قم، نشر ادیان.
داوری اردکانی، رضا (1383). فرهنگ، خرد و آزادی، تهران، ساقی.
داوری اردکانی، رضا (1357). شمه‌ای از تاریخ غرب زدگی ما، تهران، موسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگی‌.
داوری اردکانی، رضا (1373). فلسفه در بحران، تهران، امیرکبیر.
رجایی، فرهنگ  (1391). مشکله هویت، تهران، نی.
رجایی، فرهنگ (1398). اندیشه و اندیشه­ورزی، تهران، فرهنگ جاوید.
شادمان، سیدفخرالدین (1381)، تسخیرتمدن فرنگی، تهران، گام نو
شایگان، داریوش (1392)،مارکسیسم عامیانه به سان « ایدئولوژی منتشر در فضاء»، بخارا، شمارۀ 28، صص 76-79
شایگان، داریوش (  1397 الف ). آسیا در برابر غرب، تهران، امیرکبیر.
شایگان، داریوش(1342)، «آئین هندو»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، سال یازدهم، شماره سوم و چهارم، صص: 184 –345.
شایگان، داریوش(1356)، ادیان و مکتب­های فلسفی هند، تهران، امیرکبیر.
شایگان، داریوش ( 1368 ). « سیر و سلوک کُربن: از هایدگر تا سهروردی »، بخش دوم، ایران­نامه، سال هفتم، شماره 4، صص: 587 – 615.
شایگان، داریوش ( 1370 ). «نقد و نظر: زائری از غرب»، ترجمۀ پرهام، کِلک، شماره 17، صص: 11 – 40.
شایگان، داریوش (1381). آئین هندو و عرفان اسلامی، ترجمۀ ارجمند، تهران، فرزان روز.
شایگان، داریوش (1385). «آئین هندو و عرفان اسلامی»، ماهنامۀ بازتاب اندیشه، شماره 77، صص: 98- 10.
شایگان، داریوش (1387). «خیام: شاعر برق­آسای لحظه­های حضور»، ترجمۀ عظیما، مجلۀ بخارا، شماره 66، صص: 30 – 4.
شایگان، داریوش (1388). «زمینه­های فکری و طرح گفت­وگوی تمدن­ها»، مجلۀ بخارا، شماره 74، صص: 54 – 65.
شایگان، داریوش (1388). «ساخت بینش حافظ»، مجلۀ بخارا، شماره 71 و 72، صص: 55 – 72.
شایگان، داریوش (1389). «چه بخواهم و چه نخواهم شرقی­ام»، مهرنامه، سال اول، شماره 2، صص: 40 – 45.
شایگان، داریوش (1391). «سنت را باید خصوصی کرد»، مهرنامه، سال سوم، شماره 20، صص: 4 – 7.
شایگان، داریوش (1395). در جست­وجوی فضاهای گم­شده، تهران، فرهنگ معاصر.
شایگان، داریوش (1396). افسون­زدگی جدید: هویت چهل­تکه و تفکر سیار، تهران، فرزان روز.
شایگان، داریوش ( 1397 ب ). پنج اقلیم حضور، تهران، فرهنگ معاصر.
شایگان، داریوش ( 1398 ). فانوس جادویی زمان، تهران، فرهنگ معاصر.
شریعتی، علی (1379). سلسه درس­های اسلام­شناسی، تهران، قلم.
عنایت، حمید ( 1350 ). « حمید عنایت و فلسفه هگل »، میزگرد گفت­وگو با شرکت کریم امامی، نجف دریابندی، جهانگیر افکاری و ابوالحسن نجفی، تهران، کتاب امروز، صص: 2 – 11.
عنایت، حمید (1352). شش گفتار دربارۀ دین و جامعه، تهران، کتاب موج.
عنایت، حمید ( 1372 ). «شناخت ارزش­های فرهنگی را نادیده گرفته­ایم»، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 71 و 72، صص: 20 – 23.
عنایت، حمید (1380). اندیشۀ سیاسی در اسلام معاصر، تهران، خوارزمی.
عنایت، حمید ( 1386 )، بنیاد فلسفۀ سیاسی در غرب، تهران، زمستان.
عنایت، حمید (1389). سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران، امیرکبیر.
عنایت، حمید (1395)، نهادها و اندیشه­های سیاسی در ایران و اسلام، تهران، روزنه.
غرایاق­زند، داود (1379). یادمان دکتر حمید عنایت: پدر علم سیاست ایران، تهران، بقعه.
قاسمی روشن، ابراهیم ( 1381 ). « بازنگری یک مقاله محققانه / نگاهی دوباره به مقاله عالمانه دکتر حمید عنایت؛ «در حاشیه برخورد آزاد در انقلاب مشروطیت»، مجلۀ آموزه، شماره 1، صص: 163 – 174.
قاسمی، هومن (1398)، ایدئولوژی و آگاهی کاذب، تهران، مینوی خرد
قزلسفلی، محمدتقی؛ معاش­ثانی، سکینه (1389)، «ایران  فرهنگی در اندیشه­های داریوش شایگان»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال پنجم، شماره 4، صص: 137 – 171.
کاجی، حسین (1378). کیستی ما از نگاه روشنفکران ایرانی، تهران، روزنه.
لیلا، مارک (1394)، روشنفکران و سیاست، ترجمه قائم مقامی، تهران، ماهی
لوئیس، برنارد (1384). مشکل از کجا شروع شد؟ تأثیر غرب و واکنش خاورمیانه، ترجمۀ خواجیان، تهران، اختران
مناشری، دیوید (1400)، نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن، ترجمه بادامچی، تهران، نشرسینا
متین، افشین (1399)، هم‌ شرقی، هم غربی:تاریخ روشنفکری مدرنیته ایرانی، ترجمه فشارکی، تهران، شیرازه
مرادی‌طادی، محمدرضا (1401)، ناسیونالیسم و کین‌توزی در ایران، در کتاب سفیر فرهنگ و دوستی (ارجنامه علی‌شرف مجتهدشبستری)، صص 642-660
مهدوی، منصور (1391). سنجش سنت، قم، نشر اشراق حکمت.
میرسپاسی، علی (1393)، تأملی در مدرنیته ایرانی، ترجمه توکلیان، تهران، طرح نو
ناقد، خسرو (1396)، خردکشی: روشنفکران و انقلاب اکتبر، تهران، نشرنی
نبوی، نگین (1392)، روشنفکران و دولت در ایران، ترجمه فشارکی، تهران، شیرازه
هرف، جفری (1400)، مدرنیسم ارتجاعی (تکنولوژی،فرهنگ و سیاست در دوره وایمار و رایش سوم)، ترجمه هدایتی، تهران، ناهید
منابع لاتین
Baydur, M. (2001). Kuresel Dunyada Milliyetcilik. Istanbul: Irfan Yayımcılık ve Tanitim Ltd. Şti.