بررسی بسیج اجتماعی در دو برهه تاریخ اسلام و ایران معاصر (مطالعه موردی قیام مختار ثقفی و امام خمینی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه تاریخ اسلام، واحد شوشتر،دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران

2 استادیار گروه تاریخ اسلام، واحد شوشتر،دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران (نویسنده مسئول)

3 استادیار گروه تاریخ اسلام، واحد شوشتر،دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران

چکیده

بعد از واقعه کربلا، مختار ثقفی جنبشی برای خونخواهی امام حسین برپا نمود تا انتقام از قاتلان و خاندان اموی بستاند. در ایران عصر مدرن نیز نهضت امام خمینی با تکیه بر بسیج اجتماعی به ثمر نشست. موضوع این تحقیق بررسی جایگاه بسیج اجتماعی در دو دوره متفاوت اسلام و ایران مدرن است. بنابراین سئوال پژوهش این است که بسیج اجتماعی در دو برهه تاریخ اسلام یعنی جنبش مختار ثقفی و ایران معاصر یعنی نهضت امام خمینی چه جایگاهی دارد. فرضیه تحقیق بر این مبنا قرار دارد که نهضت مختار ثقفی بر مبنای خونخواهی امام حسین (ع) و جنبش امام خمینی با هدف رهایی از ظلم و ستم پهلویِ دوم موفق به بسیج اجتماعی شدند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که مختار ثقفی، نهضت خود را در جهت خونخواهی حسین (ع) از مولفه‌های انتقام و مبارزه با ظلم و ستم و بدون نشان دادن اهداف شخصی پی ریزی  کرد، اما با ظهور عوامل مختلف از جمله خواست خلافت، بی ثباتی حکومت، اختلافات درونی و فشارهای خارجی و وجود رقبای قدرتمند به شکست انجامید. با اینحال نهضت امام خمینی با فاصله گرفتن از اهداف فردی و اولویت بخشی به منافع عمومی و دینی زمینه بنیان بسیج اجتماعی و تداوم آن را فراهم کرد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی-تاریخی است و داده‌ها به شیوه کتابخانه ای از منابع مختلف گردآوری و تحلیل می شود.

کلیدواژه‌ها


آدینه‌وند، مسعود. (1401). تحلیل نقش بازاریان و روحانیت در پیروزی انقلاب اسلامی در قزوین (مبتنی بر نظریه بسیج اجتماعی). تحقیقات اسنادی، 4(7)، 10-33.
ابن‌ابی‌الحدید (1385)، شرح نهج البلاغه (1385)، ترجمه مهدوی، تهران، نی
ابن اثیر (1368)، الکامل فی التاریخ،ترجمه عباس خلیلی،تهران، علمی.
ابن اعثم کوفی،محمدبن علی (1372)،الفتوح،ترجمه طباطبایی مجد، تهران، انقلاب اسلامی
ابن خلدون (1999)، العبر، بیروت، دارالکتاب اللبنانی
ابن کثیر (1357)، اسماعیل بن عمر، البدایۀ و النهایۀ، بیروت، دارالفکر.
ابوحنیفه دینوری (1368)،احمد بن داود،اخبار الطوال،تحقیق عامر،قم، منشورات الرضی.
انتخابی، نادر (1400)، چهره‌ها و اندیشه‌ها، تهران، فنجان
بشیریه، حسین (1371)، انقلاب و بسیج سیاسی، تهران، دانشگاه تهران
تیلی، چارلز (1385)، از بسیج تاانقلاب، ترجمه مرشدیزاده، تهران، پژوهشکده امام خمینی
آریادوست، احسان،هیکی، احمد (1394)، «واکنش اشراف و اعراب کوفه به حضور ایرانیان در قیام مختار»، مجله مشکوۀ دوره 34 شماره 4 مشهد ، 1394.
آیینه وند، صادق (1367)، قیام های شیعه در تاریخ اسلام، تهران، نشر رجاء.
بروکلمان،ک (1384)، تاریخ ملل و دول اسلامی،ترجمه جزایری، تهران، علمی و فرهنگی
بلاذری، احمدبن یحیی بن جابر (1386)،انساب الاشراف،تحقیق محمدباقر محمودی، قم مؤسسه الاعلمی للمطبوعات
بلاذری، احمدبن یحیی (1417)،انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت،دارالفکر.
خربوطلی،علی حسنی (1390)، مختارنامه، تهران نشر جامی.
خمینی، روح الله (بی تا)، کشف اسرار، بی جا
خمینی، روح ‌الله (1374)، صحیفه نور (ج1)، تهران، مرکز نشرآثار
خمینی، روح الله (1382)، ولایت فقیه، تهران، مرکز نشر آثار
حسینی زاده، سید محمد علی، و شفیعی اردستانی، رضا. (1396). بسیج منابع ، فرهنگ سیاسی و مساله تداوم نهضت‌های اجتماعی در ایران ( مطالعه موردی نهضت نفت). تحقیقات تاریخ اجتماعی، 7(1)، 85-10
جابری، محمدعابد (1384)، عقل سیاسی در اسلام، ترجمه سواری، تهران، گام‌نو
داباشی،حمید، میرموسایی،رضا (1377)،شکل گیری نهضت امام خمینی، مجله حضور، شماره 24، تابستان 1377
دیکسون، عبدالامیر (1381)،بررسی سیاسی خلافت اموی، ترجمه شکری، تهران، طهوری.
دینوری (1364)، ابوحنیفه احمدبن داود،اخبارالطول، ترجمه مهدوی، تهران، نشر نی
دینوری (1388)، ابن قتیبه، الامامۀ و السیاسه، تهران، مرکز اسناد مجلس.
ذهبی، محمدبن احمد (1393)، تاریخ الاسلام،به کوشش تدمری، قم، تبیان.
روبین،باری(1363)، جنگ قدرتها در ایران، ترجمه مشرقی، تهران، نشرآشتیانی
روحانی، حمید(1359)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران، راه‌امام
 سرافراز، علی. لعل شاطری، مصطفی. رضانژاد، حسین (1394)،مختار ثقفی و آل زبیر، تفاهم یا تخاصم؟، نشریه تاریخ نو، شماره13 تهران، 1394
صلابی، علی محمد (2010)، خلافه عبد الملک بن مروان و دوره فی الفتوحات الاسلامیه، بیروت، المکتبه العصریه
طبری،محمدبن جریر (1369)،تاریخ الرسل و الملوک،ترجمه پاینده،تهران،انتشارات اساطیر
طقوش، محمدسهیل (1400)، دولت بنی امیه، ترجمه جودکی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه
عبدالجلیل، ج.م (1393)، تاریخ ادبیات عرب، به اهتمام آذرنوش،تهران،امیرکبیر
غضنفری، سعادت و کشیک نویس رضوی، سیدکمال (1392)،  «ابراهیم ابن مالک اشتر نخعی در چالش بین آل زبیر و مختار ثقفی»، فصلنامه علمی پژوهشی ، تاریخ اسلام و ایران ، دوره 23 شماره 19 پاییز 1392.
کشاورز شکری، عباس، سالم، ملیحه. (1398). مدل‌های تحلیل فرآیند بسیج انقلابی. جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام، 7(15)، 255-280
فرانی، عبدالوهاب(1380)، از مرجعیت تا تبعید امام خمینی، تهران، مرکزاسنادانقلاب
مسعودی، علی بن حسین (1380)، مروج الذهب،ترجمه پاینده، تهران، علمی و فرهنگی. 
مصعب بن عبدالله (1999)، نَسَب قریش، قاهره دارالمعارف،1999م.
معتمد لنگرودی فاطمه، بارانی محمدرضا (1398)،«تحلیل جامعه شناختی جنبش مختار ثقفی»،پژوهشنامه تاریخ اسلام دوره یک شماره 33 بهار ، 1398.
ملکوتیان، مصطفی (1394)، نگرشی به نظریه‌های انقلاب و نقد و ارزیابی آنها، مجله مطالعات تحول در علوم انسانی - سال سوم، شماره 4، بهار و تابستان 1394.
نویری، شهاب الدین احمد (1364)، نهایه الارب فی فنون الادب، ترجمه مهدوی ، تهران، امیرکبیر
واقدی، محمدبن سعدکاتب (1374)، طبقات الکبری، مترجم مهدوی ، تهران، فرهنگ و اندیشه.
ولهاوزن،یولیوس (1375)،تاریخ سیاسی صدراسلام،شیعه وخوارج، ترجمه افتخارزاده،قم،معارف  اسلامی
هگلند،مری (1397)، روزهای انقلاب، ترجمه دانشور، تهران، ترجمان