بررسی فرایند تحول دولت در ایران معاصر (مطالعۀ موردی دورۀ مشروطه و پهلوی اوّل)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، گرایش مسائل ایران، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

2 استادیار علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران (نویسندۀ مسئول)

3 استادیار علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

چکیده

موضوع این مقاله، بررسی فرایند تحول دولت در ایران معاصر از مشروطه تا پهلوی اول است. این پژوهش، با توجه به نُه شاخصۀ دولت مدرن یعنی 1. انحصار کنترل ابزار خشونت؛ 2. سرزمینی بودن؛ 3. حاکمیت؛ 4. حکومت بر پایۀ قانون اساسی؛ 5. قدرت غیرشخصی؛ 6. بوروکراسی عمومی؛ 7. اقتدار/ مشروعیت؛ 8. شهروندی؛ 9. مالیات‌ستانی، تلاش کرده به این سؤال  پاسخ دهد که سیر تحول دولت از مشروطه به دولت پهلوی اول تا چه حد «مدرن» بوده است؟ فرضیه مقاله این است در تحول دولت از مشروطه به پهلوی اول، برخی از عناصر دولت مدرن که پیشتر در دولت‌های قاجار و مشروطه وجود داشت تداوم پیدا کرده، برخی در عصر پهلوی اول شکل گرفت و برخی نیز به صورت ناقص باقی ماند. نتایج می‌دهد که در سیر تحول دولت از مشروطه، به دولت مدرن پهلوی اول، این دولت در انحصار کنترل ابزار خشونت، حاکمیت، ایجاد بوروکراسی عمومی و مالیات‌ستانی، وجوه دولت مدرن را دنبال می‌کرد، اما در مواردی چون حکومت بر پایۀ قانون اساسی، قدرت غیرشخصی، اقتدار/مشروعیت و شهروندی، نتوانست نمایندۀ دولت مدرن باشد. روش پژوهش در این مقاله توصیفی-تحلیلی است.

کلیدواژه‌ها


آبراهامیان، یرواند(1377). ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی.
آقاجان‌پور، معصومه(1394). دولت مطلقۀ رضاشاهی، در سایت فرهنگ امروز، آدرس http://farhangemrooz.com/، تاریخ مطلب 20 اسفند 1394، تاریخ بازدید 8/10/1399.
ابوالحمد، عبدالحمید(1368). مبانی علم سیاست، تهران، انتشارات‌ توس‌.
افضلی، رسول(1386). چیستی دولت مدرن، در: رسول افضلی، دولت مدرن در ایران، قم، انتشارات دانشگاه مفید.
بدیع، برتران و پیر بیرن بوم،(1379). جامعه‌شناسی دولت، ترجمه احمد نقیب‌زاده، تهران، انتشارات باز.
بشیریه، حسین(1378). جامعۀ مدنی و توسعۀ سیاسی در ایران، تهران، مؤسسۀ نشر علوم نوین.
بشیریه، حسین(1380). آموزش دانش سیاسی، تهران، انتشارات نگاه معاصر.
بشیریه، حسین(1387). موانع توسعۀ سیاسی در ایران، تهران، گام نو.
بیگدلی، علی و دیگران(1392)، الغای مالیات سرانه و صنفی دردورۀ رضا شاه و پیامدهای آن در ایالت فارس، پژوهشنامۀ تاریخ‌های محلی ایران، سال اول، شمارۀ سوم، پاییز و زمستان.
پوجی، جان‌فرانکو(1377). تکوین دولت مدرن، ترجمه بهزاد باشی، تهران، نشر آگه.
پورآرین، فواد و علی‌اصغر رجبی(1392). بررسی زمینه‌های سیاسی و اجتماعی قدرت‌یابی رضا شاه، تاریخنامۀ خوارزمی، سال اوّل، شمارۀ2، زمستان.
خسروشاهین، هادی(1398). فروغی فیلسوف لیبرال نبود؛ متکلم دولت‌گرایی بود، منتشر شده در کانال تلگرامی مطالعات ایران، آدرس https://t.me/IRANPOLITICALSTUDIES/321،
خلیلی، محسن و دیگران(1393). فرهنگ سیاسی نخبگان؛ زمانه برآمدن و برافتادن پهلوی اول، پژوهشنامۀ علوم سیاسی، سال دهم، شمارۀ اول، زمستان.
خواجه‌سروی، غلامرضا و عباس سهراب‌زاده(1396). رسانه و شخصیت‌زدایی قدرت، پژوهش‌های راهبردی سیاست، سال ششم، شمارۀ 22،(شمارۀ پیاپی 52)، پاییز.
رحمانی‌زاده دهکردی، حمیدرضا و محمدمهدی زنجانی(1395). دولت مدرن و خودکامگی(ررسی موردی دولت رضاشاه)، دولت‌پژوهی، سال دوم، شمارۀ6، تابستان.
رواسانی، شاپور(1367). دولت و حکومت در ایران، تهران، نشر شمع.
زیباکلام، صادق(1398)، رضا شاه، تهران، روزنه، لندن، اچ‌اند اس.
سرویاس، لیلا(1399)، بررسی دلایل ناکارامدی بازار و اصناف در تحولات دوران پهلوی اول(1320)، تاریخ، سال پانزدهم، شمارۀ پنجاه و هفت، تابستان.
سعیدی‌نژاد، حمیدرضا و جلال میرزایی(1397)، تلاش ایران برای استقلال از انگلستان در سیاست خارجی در دوران رضا شاه بر اساس الگوی چرخش نقش قدرت، فصلنامۀ تخصصی علوم سیاسی، سال چهاردهم، شمارۀ چهل و دوم، بهار.
سینایی، وحید(1384). دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران(1357-1299)، تهران، انتشارات کویر.
شریعتی،  شهروز و مهدی عباسی شاهکوه(1394). دولت و مشکلۀ کنترل اجتماعی در ایران(1320-1304)، دولت‌پژوهی، دورۀ 1، شمارۀ 4، زمستان.
شفیعی، حسن(1386). فراز و فرود سیاست‌های ایلی در آستانۀ دولت‌ساز ی مدرن در یران، سیاست داخلی، شمارۀ دوم.
شهرام‌نیا، امیرمسعود و مجید اسکندری(1389). ناکارآمدی نخبگان سیاسی درکارآمدسازی روند توسعه ایران عصرپهلوی، گنجینۀ اسناد، سال بیستم، دفتر اول، شمارۀ 77، بهار.
شیرین‌بخش، زهره(1396)، رابطۀ مالیاتی دولت و اصناف در دورۀ پهلوی اول: نارضایتی از مالیات صنفی، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال هفتم، شمارۀ اول، بهار و تابستان.
عبدخدایى، مجتبى(1393). دولت مدرن، دولت تمدنی، فلسفه والاهیات، سال نوزدهم، شمارۀ سوم، پاییز.
علی‌زاده، محمدعلی و علی‌محمد طرفداری(1389)، تأثیر گفتمان ملی‌گرایی بر تحولات اجتماعی و فرهنگی دورۀ پهلوی اول، پژوهش‌نامۀ تاریخ، سال پنجم، شمارۀ نوزدهم.
عنبرانی، عطا و دیگران(1397). در چیستی دولت مدرن(به سوی یک رویکرد سازمانی)، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال چهاردهم، شمارۀ چهل و سوم، تابستان.
فروغی، محمدعلی(1389)، سیاست‌نامۀ فروغی: مقاله‌ها، نامه‌ها و سخنرانی‌های سیاسی، به اهتمام ایرج افشار و هرمز همایون‌پور، تهران، کتاب روشن.
قلفی، محمدوحید(1379). مجلس و نوسازی در ایران، تهران، نشر نی.
قنبری، داریوش(1385). دولت مدرن و یکپارچگی ملی در ایران. تهران، تمدن ایران.
قوام، عبدالعلی و مهدی مالمیر(1393). ارائۀ یک مدل تحلیلی برای بررسی شکاف دولت ملت(الگویابی روابط بین دولت و جامعه)، پژوهشنامۀ علوم سیاسی، سال دهم، شمارۀ اول، زمستان.
کاتوزیان، محمدعلی(همایون)(1366). اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی، تهران، انتشارات پاپیروس.
کدی، نیکی آر(1381)، ایران دوران قاجار‌ و برآمدن‌ رضا‌ خان 1175- 1304، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران، نشر ققنوس.
گراوند، مجتبی و ایرج سوری(1395). شکل‌گیری نظام پارلمانتاریسم در ایران زمینه‌های انتقال قدرت سیاسی از قاجار به پهلوی اول، سیاست‌پژوهی، دورۀ ٣، شمارۀ ۵، زمستان.
گرجی ازندریانی، علی اکبر و جعفر شفیعی سردشت(1392). در جست‌جوی دولت مدرن در ایران: سرنوشت لویاتان ایرانی، مجله پژوهش‌های حقوقی، شمارۀ 23.
لاگلین، مارتین(1386).  نظریۀ مشروطه [درآمدی بر مبانی حقوق عمومی]، ترجمه محمدراسخ، مجلس و پژوهش، سال چهاردهم، شماره 56، تابستان.
محمود هاشمی، محمد(1389). واکنش و عملکرد خاندان قاجار در تغییر سلطنت از قاجاریه به پهلوی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی.
مقتدر، هوشنگ(1370). صلاحیت دولت‌ها و انواع آن، نشریۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، شمارۀ 26.
ملک‌زاده، الهام و زهرا علیزادة بیرجندی(1390)، عوامل مؤثر در شکل‌گیری سیاست‌ها و تحولات جمعیتی در دورۀ رضا شاه طی ‌سال‌های(1320- 1304)، جمعیت، شمارۀ 75 و 76، بهار و تابستان.
موثقی، احمد(1384)، نوسازی و اصلاحات در ایران معاصر، دانشکده حقوق و علوم سیاسی(دانشگاه تهران)، شمارۀ 69، پاییز.
مولوی، زینب و دیگران(1396). بوروکراسی‌هراسی: نگاه دوگانۀ شهروندان به خدمات عمومی، مدیریت دولتی، دورۀ 9، شمارۀ 2، تابستان.
واعظ، نفیسه(1382). انتقال قدرت از قاجاریه به پهلوى، علوم سیاسی، سال ششم، شمارۀ بیست و چهارم، زمستان.
وحدت، فرزین(1383)، رویارویی فکری ایران با مدرنیت، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران، انتشارات ققنوس.
هداوند، مهدی(1397). دولت مدرن چیست؟، ماهنامه قلمرو رفاه، شمارۀ 46 و 47، بهمن و اسفند.
هلد، دیوید(1386). شکل‌گیری دولت مدرن، تهران، نشر آگه.
یاور، مجتبی(1394)، نوستالژیا؛ مشروعیت و ضد مشروعیت در دولت پهلوی، دولت‌پژوهی، دورۀ 1، شمارۀ 4، زمستان.