اجتهاد و تحولات سیاسی-اجتماعی با تأکید بر نظریه بسیج اجتماعی؛ مطالعه موردی دوره آیت‌الله بهبهانی تا امام خمینی (ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده علوم انسانی ،گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد یادگار امام خمینی(ره)شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار دانشکده علوم انسانی،گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد یادگار امام خمینی(ره)شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

چکیده

تحولات سیاسی و اجتماعی همواره در ارتباط با نظام‌های اندیشه‌ای و فکری در جوامع مختلف قرار دارند. تحولات فکری در نظام فقهی تحت عنوان اجتهاد شناخته می‌شود که در دوران تقابل اصولیون و اخباریون به اوج رسیده و تا به امروز نیز ادامه دارد. با این اوصاف، گرایش غالب تحقیقات انجام شده این است که تحولات فکری و سیاسی متاثر از غرب در حوزه تفکر و سیاست، عامل چرخش شیوه فقاهت شیعه از اخباری‌گری به شیوه فقه اصولی بوده است، اما در مقاله حاضر، نگارنده با بررسی سیر تاریخی تحول در فقاهت شیعه و تحولات فکری و سیاسی ایران به نتیجه معکوس می‌رسد که دقیقا تحولات فقه شیعه از اخباری به اصولی، زمینه تحول فکری و سیاسی ایران را ایجاد کرده است. روند تحول فقاهت از وحید بهبهانی و رویکرد اصولیش آغاز و با ولایت مطلقه فقیه و تاکید بر دو عنصر زمان و مکان به عنوان بخش تفکیک‌ناپذیر فقاهت در رویکرد امام خمینی به اوج می‌رسد. این روند متقارن است با تحولات فکری و سیاسی ایران که از مشروطیت آغاز و در انقلاب اسلامی به اوج می‌رسد. گذر از رویکرد اخباری به اصولی باعث توجه فقه شیعه به حوزه‌های سیاسی و اجتماعی شد که از نتایج آن، شکل‌گیری جنبش‌های سیاسی و اجتماعی، توجه به نارسایی‌ها و ناکارآمدی‌های سیاسی غیردینی، توجه به احکام و دستورات فقهی برای طرح جامعه مطلوب سیاسی و مبارزه با بی عدالتی، فقر و فساد بوده است. اوج این تکامل و تحول، شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) است. روش نگارنده توصیفی با رویکرد تاریخی است و از مدل «بسیج اجتماعی» چارلز تیلی به عنوان مبنای پژوهش استفاده می کند. 

کلیدواژه‌ها


اکبری، کمال (1398)، تأثیر تأسیس جمهوری اسلامی ایران در شیوه استنباط فقه سیاسی، فصلنامه سیاست متعالیه، سال هفتم، شماره 25، صص 194-177.
امیراحمدی، منصور (1390)، فقه و امر سیاسی، جستارهای سیاسی معاصر، سال دوم، شماره اول، صص 1136-117.
امین، محسن (1406)، اعیان الشیعه، بیروت، جلد 16، دارالتعارف للمطبوعات.
بهبهانی، محمدباقر (1415). الفوائد الحائریه، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
بهبهانی، محمدباقر (1419)، رسائل الفقهیة، قم:  موسسه علامة المجرد الوحید البهبهانی.
بیگی، محمدحسن (1396)، کاربست نظریه بسیج منابع در تبیین جنبش اجتماعی مرابطون، فصلنامه تاریخ اسلام، سال هفتم، شماره بیست و هفتم، صص 23-5.
تیلی، چارلز (1385)، از بسیج تا انقلاب، ترجمه علی مرشدی­زاد، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
جمال­زاده، ناصر، موحدیان، میلاد، یاسمی، علی (1398)، گستره ولایت فقها در اندیشه و عمل سیاسی محقق کرکی، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، سال سیزدهم، شماره 46، صص 94-73.  
جناتی، محمد ابراهیم (1372)، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، انتشارات کیهان.
حسینی­زاده، محمدعلی، شفیعی اردستانی، رضا (1396)، بسیج منابع، فرهنگ سیاسی و مسأله تداوم نهضت­های اجتماعی در ایران (مطالعه موردی نفت)"، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال هفتم، شماره اول، صص 107-85.
خوانساری، محمدباقر (1390 ) روضات الجنات، قم: اسماعیلیان.
خورسندیان، محمدعلی (1387)، نواندیشی اجتهادمحور و روشنفکری معاصر، مجله علوم سیاسی، سال یازدهم، شماره چهل و چهارم، صص 83-61.
روحانی، کاظم (1366)، اصناف و پیشه وران در تاریخ ایران، کیهان اندیشه، شماره 12.
روحانی، کاظم (1367). مآخذشناسی اصناف، کیهان اندیشه، شماره 18.
سعدی، حسین علی (1395)، حجیت در اجتهاد نظام ساز، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره سی و ششم، صص 62-43. 
شهابی، محمود (1375)، ادوار فقه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
عمید زنجانى عباسعلی (1374)، نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد (در نظرخواهی از دانشوران). نقد و نظر. ش5.
فوزی، یحیی (1384)، اندیشه سیاسی امام خمینی، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری.
کریمی، علی (1396)، درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی تنوع قومی، تهران: نشر سمت.
کلبادی­نژاد، زهرا، جعفری هرندی، محمد، رحمان ستایش، محمدکاظم (1399)، قلمرو اختیارات فقیه بر مبنای قاعده نفی عسروحرج در جامعه اسلامی، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، سال چهاردهم، شماره 52، صص 339-321.
گرجی، ابوالقاسم (1375)، تاریخ فقه و فقها، تهران: انتشارات سمت.
مدرس تبریزی، محمدعلی (1374 )، ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین با لکنیه و اللقب، تهران: انتشارات خیام.
موسوی خمینی، روح الله (1382)، تهذیب الاصول(تقریر ابحاث بقلم آیه الله جعفر سبحانی، قم: انتشارات اسماعیلیان. 
موسوی خمینی، روح الله (1385)، ولایت فقیه حکومت اسلامی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
Tilly. Charls. Frome Moblization to Revolution, London. Publisher Addison Wesley.